Адпраўленае тэрмінам усяго на адно лета, пасольства моцна затрымалася. Яно і нядзіўна: укладваць грошы, а тым больш сілы, у даволі сумнеўнае прадпрыемства — справа вельмі непрывабная. Вось чаму, імкнучыся у што б там ні стала справіцца з даручанай яму справай, вялікакняскі пасол, пераязджаючы з краіны ў краіну, з кожным разам абяцаў усё больш і больш прывабныя выгады. Аднак гэта не прывяло да жаданага выніку, таму што неўзабаве абяцанкі яго сталі да таго неверагоднымі, што не варта было ўжо і спадзявацца на тое, быццам хто-небудзь паверыць у іх і пойдзе на заключэнне вайсковага саюза або — смех, дый годзе! — раскрые свае скрыні. Трэба меркаваць, што спадар вялікакняскі пасол і сам гэта неўзабаве выдатна зразумеў, аднак, тым не менш, не пакідаў сваіх адчайных спробаў і працягваў бадзяцца ад двара да двара. А што яшчэ яму заставалася рабіць? Вярнуцца дадому і паведаміць пра правал сваёй дыпламатычнай місіі, пасля чаго яго, абвінавачанага ў дзяржаўнай здрадзе, пасадзілі б на кол? Вось пасол і працягваў няўхільна выконваць ускладзеную на яго місію, казна, выдадзеная яму, няўмольна марнела, ды і само яго пасольства станавілася ўсё менш і менш людным, бо з кожнай наведанай ім сталіцы пасол адпраўляў на радзіму ганца з — на жаль! — несуцяшальнай весткай.

Ганцы, якія вярталіся да Вялікага князя, таксама нямала рызыкавалі. Аднак да гонару тамтэйшых нораваў трэба адзначыць, што ўсё ж такі ніхто з іх не быў пазбаўлены жыцця. Таксама не пазбавілі жыцця і юнага пана Міхала, калі ён, пасля чатырохгадовай адсутнасці, прадстаў прад вачыма Вялікага князя. Адседзеўшы належны тэрмін — два тыдні — у падвале вялікакняскага замка на хлебе і вадзе, пан Міхал быў адпушчаны дадому да, як было абвешчана, далейшай найвышэйшай волі. Так пан Міхал зноў апынуўся ў родных пенатах, у пушчы, у бацькоўскім замку. А неўзабаве, па сканчэнні яшчэ дзесяці дзён, ён прыбыў і да Цімоха. Здарылася гэта, як я ўжо адзначаў, роўна пяць гадоў таму назад, у самым канцы жніўня.

  Міхал прыехаў да Цімоха не адзін, а ўзяў з сабой свайго адданага слугу Зьміцера, аднагодка, таварыша яшчэ па дзіцячых гульнях. Паляўнічых сабак Міхал не браў, цалкам спадзяючыся на веды і вопыт старога палясоўшчыка. І сапраўды, яшчэ з самой раніцы Цімох сказаў жонцы:

  — Здаецца мне, што едзе да нас паныч.

  Старая Цімошыха ў адказ на гэта толькі пахітала галавой.

А дарма! У апоўдні прыехалі пан Міхал са Зьміцерам. Цімох сустракаў іх у двары, дапамог спешыцца, завёў коней пад навес і хацеў было задаць ім сена, але Зьміцер супрацівіўся, сказаўшы, што коні будуць ёсць толькі авёс, аўса ў іх з сабой дастаткова. Цімох усё зразумеў, але спрачацца не стаў. Зьміцер баяўся сурокаў, то і хай сабе.

Правёўшы высокіх гасцей у дом і пасадзіўшы іх за стол, Цімох спытаў у княжыча, падаваць ім абед ці, можа, у іх і для сябе ўсё назапашана. На што пан Міхал засмяяўся і сказаў, што ён заўсёды, колькі сябе памятае, вельмі добра ставіўся да Цімоха і на гэты раз таксама не збіраецца адступаць ад здаўна заведзенай звычкі. Тады Цімох даў знак, і Цімошыха падала пачастункі. Ежа была такая: смажанае мяса дзіка з гарнірам з салодкіх карэнняў, а пітвом служыў закіслы мядовы сок. Зьміцер еў моўчкі, без апетыту, затое пан Міхал раз-пораз нахвальваў пачастунак. Іншых размоваў падчас трапезы не вялося.

Калі ўсё было з'едзена і Цімошыха прыбрала са стала, пан Міхал яшчэ некаторы час маўчаў, уважліва разглядаючы логава палясоўшчыка (бо назваць гэта чалавечым жыллём язык не павернецца), а потым раптам спытаў:

— Вяпрук сённяшні?

На што Цімох сцвярджальна кіўнуў галавой. Тады пан Міхал зноў спытаў:

— Значыцца, чакаў мяне?

Цімох зноў кіўнуў.

— Так, можа, ты яшчэ і ведаеш, навошта я прыехаў? — насцярожана ўсміхаючыся, спытаў малады спадар.

— Ведаю, — сказаў Цімох.

— Ну, дык скажы!

Аднак на гэты раз Цімох не спяшаўся з адказам. Ён яшчэ больш звычайнага спахмурнеў і доўга не выдаваў ані гуку, потым мовіў:

— Здаецца мне, ты нядобрае задумаў, паныч.

— Што менавіта?

— А сам скажы.

На гэты раз нахмурыўся пан Міхал. Потым, стараючыся выглядаць зусім спакойным, сказаў:

— Я прыехаў за Цмокам, Цімох.

Старая Цімошыха войкнула і прыкрыла рот рукою. Зьміцер сядзеў не падымаючы галавы. Ён вельмі моцна збялеў. Цімох уцёр вусны рукавом, ціха спытаў:

— Забіць, ці што?

— Ня ведаю, — адказаў пан Міхал. — Гэта ўжо як атрымаецца. Вядома, хацелася б здабыць яго жывога. А? Што ты на гэта скажаш, Цімох? Возьмем Цмока жывым?

Цімох маўчаў. Міхал працягваў:

— На цябе ўся надзея, Цімох. Шмат грошай дам, не пашкадую. Жывога хачу!

— Э, не! — сказаў Цімох. — Жывога табе, паночак, не атрымаецца.

— Чаму?

— А зжарэ цябе Цмок, вось чаму! І што я тады адкажу твайму бацьку, вяльможнаму пану князю, калі ён спытае, дзе была мая дурная галава, калі я пагадзіўся адвесці цябе да Цмока? Што я яму на тое скажу? О, я буду маўчаць! А ён тады мне скажа так: «Дурны Цімох! Ты быў тады без галавы. Так будзь ты такім, безгаловым, і далей!» І шабляй ш-шах!

Тут Цімох нават падскочыў — вельмі, вельмі хутка — і паказаў, як стары князь будзе адсякаць яму галаву. А пасля, цяпер ужо павольна, зноў сеў за стол і больш, чым да таго, насупіўся, вельмі незадаволены сабой за тое, што так багата за раз сказаў, а пасля яшчэ і падскокваў, як гарадскі. Цімох вельмі не любіў гаваркіх і шумных людзей.

А пан Міхал, той, наадварот, развесяліўся і сказаў:

— А! Так ты, значыцца, верыш у тое, што ў тутэйшай дрыгве жыве Цмок!

— Не толькі веру, — адказаў Цімох.

— Ты, значыцца, праўда яго бачыў?

— Так.

— І які ж ён з сябе?

— Кожны раз розны.

– Ого! — засмяяўся пан Міхал.

– А ты ня смейся, паночак! — змрочна сказаў Цімох. — Не верыш, дык спытаў бы свайго бацьку. Толькі ж ты не пытаўся! Таму што не хацеў, каб ён даведаўся, куды і навошта ты паедзеш. Бо так, паночак?

— Так, — неахвотна пагадзіўся пан Міхал.

— А з-за чаго гэта ўсё?

— Ад таго, што... — тут пан Міхал запнуўся, потым махнуў рукой і працягваў: — Таму, што хоць мой бацька князь, і сын князя, і ўсе ў яго родзе былі княззі, ніхто тут не роўня яму, усе вы бруд, а вось калі гаворка заходзіць пра Цмока, тады ўсе вы — і мой бацька, і вы, яго брудныя цёмныя хлопы, — усе вы становіцеся роўнымі ў сваім жывёльным страху перад Цмокам. А вось які ён, гэты Цмок, з сябе? Як ён выглядаў, калі ты бачыў яго ў апошні раз, калі ўжо ты настойваеш на тым, што ён кожны раз выглядае па-рознаму? Ну, апішы мне яго!

Цімох доўга супіўся, відавочна не ведаючы, як яму адказваць на гэтае пытанне. Ён нават пару разоў азіраўся на сваю жонку, старую Цімошыху, што адзначала самы край збянтэжанасці. А потым усё-ткі адказаў. Сказаў ён так:

— У апошні раз ён быў нястрашны. Ён жа не ведаў, што я яго бачу! Я вельмі ціха падышоў. А ён у траве ляжаў. Гэта на старых высечках. Ляжаў сабе, сонца было, цяпло... А можа, ён і ведаў, што я побач, ды правяраў мяне. А я чаго? Я — о! У мяне галава! — і з гэтымі словамі стары палясоўшчык пастукаў сябе далонню па ілбе і працягнуў: — Я ўпаў перад ім на калені і пачаў гаварыць яму ўсякія добрыя словы. Ён тады павярнуў да мяне галаву, прыжмурыўся, вось так вось высунуў язык, зашыпеў, як змяя, а пасля шныр у кусты — быццам яго і не было. Вось як я таго Цмока, бачыў у апошні раз.

Сказаўшы гэта, Цімох замоўк. Але юнага пана Міхала такі адказ відавочна не здаволіў. Ён гнеўна ўсклікнуў:

— Ты, хлоп, не віхляй! Ты мне прама кажы: які ён быў з сябе? Ну, я чакаю!

— Нястрашны, я ж казаў! — таксама гнеўна адказаў Цімох. — Пры адной галаве. І хвост адзін. Лап таксама чатыры. Такая яшчарка доўгая. Яшчар, во! Крокаў на шэсць у даўжыню. І зубы вось такія, што мой палец. І вострыя! А на спіне... Ну, як грэбень. Грабеньчык — во, з далонь. Пашча — во! Але ні дыму, ні агню з пашчы не было. І гэта ўсё.

— А! — задаволена усклікнуў пан Міхал. — Я ж казаў! То ніякі не Цмок. То дзіназаўрус. Зразумеў?

Цімох насцярожана прамаўчаў. Тады пан Міхал паглядзеў на Зьміцера, а той па-ранейшаму сядзеў, не варушыўся, белы як вапна, і сказаў:

— Не дзіказаўрус, а дзіназаўрус. І ты, Цімох, — тут ён зноў звярнуўся да палясоўшчыка, — і ты запомні: дзіназаўрус. Я там, у іх, ну, там, куды мы ездзілі з пасольствам, я там у іх шмат чаго пра гэтых дзіназаўрусаў чуў. І нават бачыў іх. Нават рукамі мацаў, вось! — і пан Міхал для нагляднасці нават паказаў, як ён гэта рабіў.

Цімох не паверыў. Спытаў насмешліва:

— Жывых, ці што?

— Не, — шчыра прызнаўся пан Міхал, — толькі мёртвых. Чучалы. Ды іх, гэтых дзіназаўрусаў, даўно нідзе ўжо няма. Толькі ў нас у пушчы і засталіся.

— Ха! — гучна усклікнуў Цімох. — Дзіназаўрусы! Дзіназаўрусы, можа, там, у іх, і былі. Так то дзіназаўрусы, паныч. А гэта Цмок! Гэта ...

— Маўчы, хлоп! — прыкрыкнуў на яго пан Міхал.

Цімох замоўк. Тады пан Міхал працягнуў:

— Слухай мяне, дзікун! І ты, Зьміцер! І ты, жанчына, таксама! Я зноў кажу. Ніколі нідзе ніякіх Цмокаў, ніякіх лесавікоў, упыроў і русалак не было, а былі толькі дзіназаўрусы, гэта такія дзікія старажытныя звяры. А потым іх тэрмін прайшоў, усе яны вымерлі. Усюды, дзе мы з пасольствам ездзілі, іх даўно ўжо няма. Ну, толькі часам косткі ад іх знаходзяць, поўсць. Тамтэйшыя вучоныя людзі вельмі гэтым усім цікавяцца, кажуць, калі ведаць, як раней было, якое раней жыццё было, тады можна дакладна сказаць, якое далей будзе жыццё, што нас чакае. Прадказанні, зразумелі?! І вось, калі я там у іх быў, яны мне і пудзілы ўсялякія паказвалі, і ў кнігах, пра тых дзіназаўрусаў чыталі, а я ім пра нашага гэтага звера распавядаў, і яны адразу здагадаліся, хто гэта, і казалі: «Міхал, прывязі яго , хоць жывога, хоць мёртвага, гэта будзе для нашай навукі вялікая карысць, а табе вялікая пашана, а таму, хто табе дапаможа гэтага дзіўнага, можа, апошняга на ўсёй зямлі звера здабыць, таму мы велізарныя грошы адвалім, так ты яму, Міхал, і скажы, маўляў, не пужайся, Цімох...»

Але тут пан Міхал, зразумеўшы, што перастараўся, змоўк і ўважліва прыгледзеўся да Цімоха. Цімох маўчаў. Тады Міхал спытаў:

— Зразумеў мяне?

Цімох зноў нічога не адказаў. Затое старая Цімошыха, якая да гэтага стаяла сціпла ў кутку, раптам ціха, але настойліва залямантавала:

— Паныч, паныч мой вяльможны! Такі ты малады, прыгожанькі, навошта табе той Цмок? Едзь, паныч, дадому, скажы, каб цябе ажанілі, каб далі табе ў жонкі панну самую файную з вачыма сінімі...

— Ат! — гнеўна выгукнуў Цімох. Цімошыха не асмелілася яго аслухацца і адразу змоўкла. Тады Цімох яшчэ раз шматзначна паглядзеў на яе, і Цімошыха зусім схавалася за печчу. Пасля чаго Цімох нервова адкашляўся, павярнуўся да пана Міхала і сказаў так:

— Два тыдні таму я зноў прыйшоў на старыя высечкі і бачыў там яго сляды. Сляды былі надта вялікія. Ад лап вось такія сляды, — тут ён паказаў на стальніцы, якія гэта былі сляды, выходзіла, што амаль па два локці даўжынёй, ніяк не менш. — А яшчэ быў след ад пуза, — працягнуў Цімох. — Гэта як быццам двух валоў цягнулі. Там усе кусты паламаныя. Як табе гэта, пан?

Аднак пан Міхал толькі ўсміхнуўся ў адказ. Ды толькі Цімоха падобны недавер ніколькі не збянтэжыў. Ён працягваў:

— Гэтай вясной у Петрака Дуды карова згубілася. Пятрок прыйшоў да мяне. Мы хадзілі, шукалі. Толькі косткі знайшлі. І чэрап, кімсьці перакушаны. Вось так вось, напалам! Усё гэта, паныч, Цмок, там і сляды яго былі, таксама велічэзныя. Я Петраку сказаў: «Хадзем, Пятрок, а не то ці мала!» І мы сышлі. Толькі ён не паслухаў мяне. Назаўтра ён адзін туды пайшоў. І па сённяшні дзень не вярнуўся. І нічога мы ад яго не знайшлі. Зьміцер, чуў пра тое?

Зьміцер кіўнуў.

— А пра пана Міколу чуў? І ты, паныч, я ведаю, чуў!

— Так то было калі яшчэ! — злосна сказаў пан Міхал. – Дзесяць гадоў таму, напэўна!

— Вось-вось! — сказаў Цімох. — Дзесяць гадоў! Так, з таго часу нічога такога ўжо не было, ня з'еў Цмок больш нікога з паноў, таму як твой бацька, вяльможны пан князь, сто гадоў яму яшчэ жыць у добрым здароўі, забараніў ім, панам, на Цмока паляванне ладзіць! Усім забараніў. І, думаю, і табе таксама не дазваляў і не дазволіць. Тады які быў Цмок? Трохгаловы, паночак! Адной галавой зжор таго Міколу, другой — яго каня, а трэцяй — усіх яго сабак. Было такое, пан?

— Я не бачыў!

— А твой бацька? А астатняе панства? Тады іх сабралася — ого! З усёй акругі! Таксама смяяліся, памятаю я, таксама шпілялі мяне, таксама крычалі: «Вядзі, хлоп! Хутчэй!» А што яны пасля таго крычалі, калі Цмок пана Міколу з'еў? І ты яшчэ зараз... І-і-і, паночак! Смерці маёй хочаш? Бо што мне стары князь назаўтра скажа? А скажа так: «Ты безгаловы быў, Цімох, так і цяпер без галовы хадзі!» І шабляй — ш-шах! Так, Зьміцер, а?

Зьміцер маўчаў, толькі паціснуў плячыма.

Пан Міхал таксама некаторы час маўчаў, потым сказаў задуменна:

— Трохгаловы — гэта ім ад страху тады падалося. Ды і п'яныя яны ўсе былі. Я ў іх пытаўся.

Пасля гэтага пан Міхал зноў моцна задумаўся і доўга маўчаў. Потым пільна паглядзеў на Цімоха і сказаў:

— Бачу я, ты, Цімох, сваю службу выконваеш дакладна. Нельга — значыць, нельга. Ну а калі не на паляванне, а проста паглядзець — гэта можна?

Цімох нічога не адказаў. Тады пан Міхал спытаў наўпрост:

— А адвесці мяне да Цмока можаш? Каб я толькі паглядзеў на яго, і ўсё? Гэта можна, Цімох? Каб я ў яго паверыў?

— Паверыць. О! — сказаў Цімох. — Я дык магу паверыць, я чаго. А Цмока не падманеш, паныч. Цмок тваё нутро адразу ўчуе. Не баішся?

— Да чаго ты гэта хіліш, хлоп?! — гнеўна закрычаў пан Міхал.

— А да таго, яшчэ раз паўтару, што Цмока не падманеш, пан. Цмок — гэта табе не хлопы, зразумеў?! — адважна адказаў стары палясоўшчык. — І не хапайся, пан, за шаблю. Я тваёй шаблі не баюся. Ну і засячы ты мяне, а далей што? Стары князь пра гэта даведаецца і скажа: «Вось добры быў слуга стары Цімох! Ня павёў майго дурня на верную смерць, выратаваў мне сына Цімох. А ну, слугі мае верныя, выдайце старой Цімошысі новы кажух, абшыты бісерам, ды буркі новыя, ды нітку бус!» Так будзе, Зьміцер, а?

— Так! — сказаў Зьміцер. — Так, Цімох! — А пасля рашуча, нават адчайна паглядзеў на свайго гаспадара і толькі было зноў адкрыў рот...

Як пан Міхал гнеўна ўдарыў кулаком па стале, і Зьміцер прамаўчаў. І апусьціў галаву. І не ўздымаў яе ўжо да самага канца размовы. Праўда, сама далейшая размова была досыць кароткай. Цімох у самых злавесных выразах папярэдзіў юнага княжыча пра тое, што гэты загадкавы Цмок валодае неверагодна чулым нюхам, ён, маўляў, заўсёды беспамылкова вынюхвае тую прычыну, з якой прыходзяць да яго тыя ці іншыя людзі. Так што калі пан Міхал крывіць душой і збіраецца на сустрэчу з Цмокам дзеля таго, каб паланіць яго ці, цьфу, павернецца ж язык, і зусім забіць, то гэта ўжо цяпер, першапачаткова асуджана на поўную няўдачу. Аж да таго, што яны нават не паспеюць убачыць самога Цмока, а ўжо загразнуць у дрыгве і загінуць. А то і наогул праваляцца скрозь зямлю, ледзь толькі сыдуць з ганка. У адказ на гэтае апошняе паведамленне пан Міхал гучна засмяяўся і сказаў, што ганка ў Цімохавам логаве ён не бачыў і гэта выклікае ў ім некаторую надзею. Цімох на падобныя словы моцна пакрыўдзіўся і заявіў, што ганак у яго ёсць, ім яму служыць тая самая старая замшэлая калода, на якую пан Міхал асабіста наступаў, уваходзячы ў яго жыллё. Калода гэтая, працягваў Цімох, няпростая, і гэта таму, што яна...

Аднак пан Міхал не пажадаў слухаць пра калоду, а зноў перавёў размову на Цмока і працягваў яе да таго часу, пакуль Цімох, незадаволена бурчачы, не саступіў-ткі яго запэўненням у тым, што ён, высакародны пан Міхал, не збіраецца прычыняць Цмоку якіх- небудзь пашкоджанняў і нават проста нязручнасцяў. Карацей кажучы, справа скончылася тым, што стары палясоўшчык пагадзіўся правесці пана Міхала і падпанка Зьміцера на старыя высечкі, з тым, каб яны маглі паглядзець там на Цмока. Але толькі здалёк! І каб ніякім чынам не праяўлялі сваёй прысутнасці! Пан Міхал з усім гэтым пагадзіўся, і пачалася падрыхтоўка да паходу. Паход, на гэтым ізноў жа настаяў Цімох, павінен быць пешым. Цмок-дзе вельмі не любіць, дакладней, вельмі любіць коней. Ён на іх абавязкова кінецца, а там ужо нядоўга і да нападу на іх саміх, на дурняў цікаўных. Менавіта такімі грубымі і недвухсэнсоўнымі словамі і выказаўся стары палясоўшчык, але пан Міхал дараваў яму і гэта. Вось да чаго вялікае было ў яго жаданне ўбачыць Цмока!

Калі зборы былі скончаныя, а здарылася гэта вельмі хутка, Цімох і пан Міхал са Зьміцерам выйшлі з логава палясоўшчыка. Старая Цімошыха моўчкі глядзела ім услед. Выраз твару ў яе быў вельмі засмучаны. Калі падарожныя (бо не паляўнiчыя ж!) зайшлі за першы паварот, Цімох раптам спыніўся і строга спытаў:

— А аркебуз навошта?

І сапраўды, калі пан Міхал быў толькі пры шаблі, Цімох і зусім нават без нажа, то Зьміцер нёс аркебуза. На пытанне Цімоха Зьміцер нічога не адказаў. Цімох зноў спытаў:

— А аркебуз навошта? Ён жа зараджаны, я чую!

— Ха! — сказаў на тое пан Міхал. — А ты што, хочаш, каб я, як апошні хлоп, бяззбройны хадзіў? А калі ён на мяне першым кінецца?

— Ён першым не кідаецца, — сказаў Цімох.

— Не кінецца, і добра, — сказаў пан Міхал. — Тады і я страляць не буду.

Цімох доўга глядзеў то на пана Міхала, то на Зьміцера, на аркебуза, зноў на пана Міхала, думаў пра нешта, прыкідваў, а пасля сказаў:

— Добра! Хай будзе так, як яно павінна быць. Пайшлі!

І яны пайшлі далей. Цімох ішоў наперадзе, паказваў дарогу. Хоць назваць гэта дарогай ці нават сцежкай мне не ўяўляецца магчымым. Хутчэй за ўсё, тое, што яны рабілі, было марудным блуканнем, ледзь ці не па калена ў гразі, па неверагодна зарослым лясным гушчары. Дзень тады быў сонечны, аднак, як няцяжка здагадацца, сонечныя промні не прабіваліся скрозь густую лістоту, у пушчы панаваў пануры змрок. Цімох раз-пораз спыняўся, адшукваў сваім звыклым да падобных абставін позіркам нейкія аднаму яму зразумелыя прыкметы і рухаўся далей. Менавіта рухаўся, а не ішоў, таму што яму раз-пораз даводзілася альбо пералазіць праз ствалы паваленых дрэў, альбо прадзірацца праз зараснікі калючага кустоўя, а то і наламаць галінак або нават цэлых маладых дрэў (рукі ў Цімоха, як мы памятаем, былі надзвычай дужыя), майстраваць нейкае падабенства хісткіх масткоў, а затым, з найвялікшай асцярожнасцю, перапаўзаць па іх праз злавесныя так званыя «вочы дрыгвы». Вочы гэтыя — не што іншае, як бяздонныя прорвы тамтэйшага страшнага балота — дрыгвы. Жыхары тых месцаў перакананыя, што, трапіўшы ў такое вока, чалавек засмоктваецца наўпрост у пекла. Пекла ў іх паняцці — гэта зусім не катлы з кіпячай смалой, а менавіта халодны балотны бруд, які кішыць разнастайнымі гадамі.

Ды там і на паверхні дрыгвы поўна розных змей, яшчарак, п'явак, жаб і іншага паскуддзя. Праўда, атрутных сярод іх не так ужо і шмат, дый да таго ж мясцовы люд да тых ядаў амаль неадчувальны, а таму нашы падарожныя асаблівай увагі на падобную жыўнасць не звярталі. Іншая справа — гэта асцярога патрапіць у бяздонную багну. Тут усе трое падарожнікаў пры кожным кроку праяўлялі надзвычайнаю асцярожнасць. Гадзіну ці, можа, нават дзве яны рухаліся ў поўным маўчанні.

Потым, калі месцы пайшлі трохі больш сухія, Цімох як бы міжвольна, без асаблівага быццам бы намеру, загаварыў. Спачатку ён, ні да каго канкрэтна не звяртаючыся, нібы сам з сабою размаўляючы, успомніў некаторыя выпадкі, якія адбываліся з ім у гэтых жа прыкладна месцах — гэтыя выпадкі, дарэчы сказаць, былі даволі нязначныя — а ўжо потым толькі, ад разу да разу, тэма яго гутаркі самога з сабой стала ўсё больш і больш набліжацца да Цмока, а тон гэтых успамінаў станавіўся ўсё змрачней і змрачней... і ў выніку ўсё скончылася тым, што стары палясоўшчык распавёў — у вельмі злавесных і, трэба аддаць яму належнае, у даволі-такі маляўнічых выразах — гісторыю пра тое, хто такі Цмок, і што такое пушча, і дрыгва, і адкуль узяліся тыя, што жывуць тут, у пушчы, людзі. Гісторыя гэтая вельмі старажытная і для тых месцаў агульнавядомая, нічога новага Цімох да яе не дадаў, у такім выглядзе і пан Міхал і Зьміцер чулі яе вялікае мноства раз, так што слухаць яе ім было нецікава, нават, хутчэй, проста непрыемна, бо ўжо вельмі непадыходнае было Цімохам выбрана месца для падобнага аповеду. Але, тым не менш, пан Міхал маўчаў, не перабіваў старога. Больш за тое, пан Міхал, здавалася, наогул не звяртаў на яго словы ніякай увагі. Іншая справа яго слуга Зьміцер. Той чым больш слухаў, тым больш хмурнеў.

І было з чаго! Бо коратка сутнасць гэтага тамтэйшага дзікага павер'я пра Цмока зводзілася да наступнага...

Не! Перш за ўсё трэба ўлічыць тую акалічнасць, што ўсё гэта яны ўспрымаюць вельмі і вельмі сур'ёзна. Бо хоць яны, жыхары тых далёкіх месцаў, размешчаных на самым краі цывілізаванага свету, фармальна і з'яўляюцца нашымі з вамі аднаверцамі, аднак у душы сваёй яны засталіся такімі ж заклятымі язычнікамі, якімі былі іх далёкія продкі ў незабыўна даўнія часы. Таму многае ў гэтым свеце яны ўспрымаюць зусім інакш, чым мы. Гэта, у прыватнасці, датычыцца і такой асноватворнай з'явы, як Стварэнне Сусвету. З гэтай нагоды ў іх маецца вялікае мноства самых неверагодных, з пункту гледжання здаровага сэнсу, легенд ці, дакладней, баек. І вось адна з такіх баек як раз і датычыцца Цмока, які нас так цікавіць. Апускаючы непатрэбныя нам даўжыню і барбарынскія прыгажосці стылю, выкажам толькі яе сутнасць. Дык вось, пасля таго, як Гасподзь Бог стварыў зямную цвердзь, на месцы тамтэйшай прымежнай дзяржавы было мора, бо Бог так хацеў. У дужках адзначым, што і сапраўды, паводле апошніх навуковых пошукаў, гэтая дзікая гіпотэза шмат у чым пацвярджаецца, да прыкладу, параўнальным аналізам глеб, некаторымі вельмі цікаўнымі геалагічнымі знаходкамі, а таксама нямалым лікам іншых, цяжкаабвяргальных фактаў.

Але я адхіляюся. Такім чынам, Бог так хацеў, і на месцы цяперашняй прымежнай дзяржавы першапачаткова распасціралася даволі-такі шырокае мора. У ім вадзілася шмат рыбы. Вадзіўся ў тым моры і Цмок, гэтакая персаніфікацыя ўсеагульнага злога пачатку. Цмок быў вельмі пражэрлівы, а таму неўзабаве зжор у тым моры ўсю тамтэйшую рыбу. Тады, у пошуках далейшага пражытка, Цмок вырашыў выбрацца на сушу і нічога разумнейшага не прыдумаў, як падняць дно марское наверх і такім чынам стварыць новую сушу. Абсурд! Бо калі ў моры нічога жывога, ці бо ядомага, і так ужо не было, то што ён, Цмок, мог цяпер адшукаць на яго дне, пераўтвораным ім у бераг? Аднак тамтэйшыя жыхары над падобным алагізмам не задумваюцца. Замест гэтага яны тупа, настойліва паўтараюць: вось, маўляў, чаму на нашай зямлі так многа азёр і балот — гэта таму, што ўсё гэта раней было марскім дном. І свята вераць у гэта. Дзікуны! Пра тое, што падобная моцная забалочанасць глебы ёсць наступства ледавіковага перыяду, яны і ўявіць сабе не могуць. Замест гэтага яны паўтараюць: наша зямля не Божая, але Цмокова, бо гэта ён, Цмок, падняў нашу зямлю са дна мора, ён і цяпер нашу зямлю падтрымлівае, не дае ёй зноў апусціцца на дно, так што жывем мы адзіна Цмокавыми стараннямі, а Богу наша зямля не патрэбна, Бог яе не ствараў і ствараць не збіраўся, яна яму чужая, і таму, як толькі яго, Цмока, не стане, Бог зноў нашу зямлю на дно марское апусціць. Вось так, не больш і не менш! Ну і, вядома, з усяго вышэй сказанага тамтэйшыя жыхары робяць вельмі лагічную на іх погляд выснову: пакуль жывы Цмок, будуць жывыя і яны. Прынамсі, у іх і іх нашчадкаў будзе свая зямля. А не стане Цмока, дык у іх неадкладна пачнецца імклівае апусканне сушы, мясцовы патоп, тэктанічны зрух вельмі катастрафічнага характару — і асноўная частка насельніцтва, без усялякага сумнення, загіне, а тыя нешматлікія шчасліўчыкі, якім удасца выратавацца, застануцца без прытулку і без радзімы. Што ж, у той сістэме каардынатаў, у якой усё гэта задумана, выснова цалкам слушная.

Прыкладна такую ж выснову — толькі ў каравых, дзікіх выразах — зрабіў у канцы сваёй прамовы і стары палясоўшчык. А напрыканцы, для большага, трэба меркаваць, выхаваўчага эфекту, ён яшчэ і дадаў:

— І ўсё гэта з-за цябе будзе, паночак! З-за тых пудзілаў тамтэйших!

— Ды чаму гэта з-за мяне? — найграна здзівіўся пан Міхал. — Не я, а ты вінаваты ва ўсім. Ці ж бы я Цмока сам калі знайшоў? Не! А гэта ты мяне вядзеш — табе потым і адказваць!

Цімоху гэты жарт вельмі не спадабаўся. Ён па-воўчы ссунуў бровы і хацеў было ўжо нешта сказаць — без усялякага сумнення, адну з яго недарэчных барбарынскіх пагроз...

Але раптам, нешта адчуўшы, ён замёр, прыслухаўся, потым зрабіў сваім спадарожнікам вельмі красамоўны знак рукой, каб яны затаіліся, а сам лёгка і спакойна, нібы прывід, прайшоў некалькі крокаў наперад, затым гэтак жа бясшумна адвёў адну з галінак у бок, прыўстаў на дыбачкі, выцягнуў шыю...

І зноў замёр. Потым, праз не такі ўжо і працяглы час, ён, не паварочваючыся, зноў жа красамоўным рухам рукі запрасіў Міхала і Зьміцера падысці да яго бліжэй. Тыя падышлі. Зірнулі Цімоху праз плячо…

І ўбачылі Цмока! Выглядаў той Цмок цалкам так, як яго і апісваў стары палясоўшчык, спасылаючыся на апошнюю з ім сустрэчу. Гэта значыць быў той Цмок звычайным — калі можна так сказаць — звычайным шэрым прысадзістым яшчарам у пяць-шэсць крокаў даўжынёй, з вострай грабеністай спіной, агіднай зубастай пашчай, маленькімі чырвонымі вочкамі... Не, гэтыя вочкі яны разгледзелі потым, а спачатку Цмок не глядзеў у іх бок. Ён наогул нікуды не глядзеў, а мірна драмаў на паляне, лашчачыся пад прамянямі цёплага вячэрняга сонца. Цмок ляжаў на голай зямлі, таму што травы там амаль што не было. Не было там і дрэў, не было і кустоў. Таму тое месца і называлася старымі высечкамі. Хоць ніхто там ніколі нічога не сек — там першапачаткова, магчыма, з самага Дня Тварэння нічога не расло.

— Худы які, — ціха сказаў пан Міхал.

— Ага, — пагадзіўся Цімох. — Значыць, галодны, — і нядобра ўсміхнуўся.

— Ну, ты! — рэзка сказаў пан Міхал.

Пачуўшы гэтэ ўсклік, яшчар імгненна падняў галаву і паглядзеў на людзей. Вось тут-то яны і ўбачылі яго маленькія чырвоныя вочкі. Вочкі былі вельмі зласлівыя.

— Зьміцер! — сказаў пан Міхал.

Зьміцер падаў яму аркебуза. Аркебуз быў ня фіцільны, а навамодны, крэмневы, таму пан Міхал, узяўшы яго ў рукі, адразу адчуў сабе больш упэўнена і загадаў Цімоху:

— Вядзі! Ня бойся, я страляць не буду. Першым не буду, я сказаў!

— Ну, пан! — сказаў Цімох. — Я што, я ўжо стары, мне ўсё роўна. Пойдзем!

І яны, усе трое, выйшлі з-за кустоў. Да яшчара — ці да Цмока? — было крокаў пяцьдзесят, не болей. Зямля ў іх пад нагамі здавалася даволі сухою, ці бо надзейнай. І месцы вакол было шмат, так што, калі што якое, было куды бегчы. Аднак такой неабходнасці пакуль што нават не прадбачалася. Яшчар, не выказваючы ні найменьшых прыкмет агрэсіўнасці, ляжаў у сваёй ранейшай гультаяватай паставе і, калі можна так выказацца, без асаблівай цікавасці назіраў за людзьмі, якія, выбудаваўшыся ў шэраг, павольна, каб не спудзіць (або каб самім не напалохацца), набліжаліся да яго. Па цэнтры ішоў пан Міхал, Цімох злева, а Зьміцер справа ад яго. Аркебуза пан Міхал трымаў напагатове, наперавес перад сабой. Калі да Цмока заставалася крокаў трыццаць, Цімох ціха сказаў:

— А ён на аркебуза глядзіць. Ого, як жмурыцца!

— І тое! — сказаў пан Міхал. — Ён жа такіх яшчэ не бачыў. Навінка!

— Ну-ну! — ізноў нядобра ўсміхнуўся Цімох.

Пасля чаго яны прайшлі яшчэ некалькі крокаў, як раптам Цімох схапіў пана за рукаў. Яны — усе трое — адразу спыніліся.

І нездарма! Яшчар знянацку рэзка стукнуў хвастом па зямлі, падскочыў на сваіх караценькіх тоўстых ножках і, не зводзячы вачэй з людзей, драпежна ашчэрыў пашчу.

— Ох, якая звяруга! — не хаваючы свайго захаплення, напаўголасу ўсклікнуў пан Міхал. — А шкура ў яго якая?

— Куля не бярэ, — незадаволеным голасам адказаў Цімох.

— А калі прама ў пашчу... — пачаў быў пан Міхал...

Але тут жа змоўк, бо яшчар з гучным клацаньнем зачыніў пашчу і... да! і быццам бы кпліва ўсміхнуўся. Зьміцер міжволі адступіў назад.

— Стаяць! — загадаў яму пан Міхал.

Зьміцер вярнуўся на месца. Выгляд у яго быў вельмі напалоханы. А вось пан Міхал і Цімох, гэтыя трымаліся добра. Нават калі яшчар пайшоў ім насустрач, яны не праявілі ні найменшай турботы. Мала таго, пан Міхал радасна прыцмокнуў языком і сказаў:

— Я ж казаў, што гэта дзіназаўрус. Дзіназаўрус і ёсць. Ну, Цімох, багаты будзеш!

Цімох нічога не адказаў. Яшчар, перавальваючыся з боку на бок, падыходзіў да іх усё бліжэй і бліжэй.

Калі да яшчара заставалася не больш за дзесяць крокаў, Міхал асцярожна узвёў ударны баёк і даволі хутка, але плаўным рухам, без мітусні, навёў ствол аркебуза на звера. Цэліўся пан Міхал ад сцягна, без сошкі. Ды што там было цэліцца?! Бі проста, вось і ўсё!..

Не! Не паспеў! Яшчар імкліва — і хто б гэта мог прадбачыць у ім такую жвавасць! — разгарнуўся і пабег назад. Пан Міхал, нічога не кажучы, кінуўся за ім. Так што Цімоху і Зьміцеру не заставалася нічога іншага, як таксама пабегчы.

Яшчар бег даволі хутка, аднак дагнаць яго, здавалася, будзе няцяжка.

Але так, на жаль, толькі здавалася! Яны ўсё беглі і беглі, а вось дагнаць звера ніяк не маглі. Ён даволі спрытна шнарыў паміж купінамі, пераскокваў праз нейкія пні ды карчакі, кідаўся ў бакі, віляў...

І неўзабаве яны апынуліся ўжо не на цвёрдай зямлі, а пасярод самай сапраўднай, каварнай дрыгвы! Толькі тады яшчар зноў рэзка разгарнуўся і кінуўся на Міхала! Міхал не разгубіўся і стрэліў — дакладна ў пашчу! Яшчар дзіка завыў і ўпаў, адначасова тупнуў усімі чатырма лапамі, падняў хмару брудных ліпкіх пырскаў...

І пачаў імкліва пагружацца ў твань!

— Сыдзе! Праваліцца, скаціна! — гнеўна закрычаў пан Міхал, адкінуў аркебуза ў бок і кінуўся да яшчара, схапіў яго за лапу, крыкнуў:

— Гэй, дапамажыце! Цяжкі!..

І гэта ўсё! Бо ён разам з яшчарам — не, Цмокам, вядома ж, Цмокам! — у якіх-та два-тры імгненні знік у бяздоннай прорве тамтэйшай дрыгвы!

— А! — крыкнуў Зьміцер. — А-а-а! — і кінуўся да гаспадара.

Цяжка сказаць, навошта ён гэта зрабіў. Ці то ён, Зьміцер, сапраўды спадзяваўся выратаваць юнага княжыча, ці то ён панічна баяўся вяртацца адзін, без Міхала, у княжы замак? Аднак так ці інакш, а вынік урэшце рэшт быў такі — яшчэ праз пару імгненняў знік у дрыгве і Зьміцер. Цяпер на старых высечках ў жывых заставаўся адзін толькі стары палясоўшчык Цімох. Ён яшчэ некаторы час пастаяў, задуменна гледзячы туды, дзе літаральна толькі што разгулялася гэтая страшная трагедыя, потым цяжка ўздыхнуў, нахіліўся, падняў аркебуза — і кінуў яго ў твань. Яшчэ імгненне — знік і аркебуз.

— Вось яно як! — задуменна сказаў Цімох, пачухаў патыліцу, разгарнуўся і пайшоў назад, дадому.

Дома, сеўшы да стала, ён спярша найпадрабязным чынам распавёў сваёй жонцы пра ўсё, што здарылася і толькі потым ужо пачаў есці. Старая Цімошыха прыйшла ў неверагоднае хваляванне. Яна стала горача і шматслоўна папракаць мужа ў жорсткасці і абыякавасці да чужых лёсаў, на што Цімох час ад часу толькі паціскаў плячыма. Аднак калі Цімошыха толькі заікнулася пра тое, што сваімі неасцярожнымі паводзінамі ён наклікаў на іх дом і наогул на ўсё іх нашчадства справядлівы княскі гнеў, Цімох не вытрымаў і цяжка бразнуў лыжкай па стальніцы, а затым, у насталай цішыні, сказаў:

— Так ніхто таго не ведае. І не пазнае!

Пасля ўстаў з-за стала, сышоў за печ, лёг на ляжанку і сціх. Спаў ён у тую ноч ці не, невядома.

А раніцай, толькі развіднела, Цімох вывеў з-пад навеса абодвух панскіх коней і вывеў іх на старыя высечкі. Там, па яго словах, ён спыніўся на звычайным месцы і засвістаў умоўным свістам, пасля чаго імкліва разгарнуўся і пабег назад. Адбегшы на дастатковую адлегласць, ён азірнуўся. Коней на балоце ўжо не было. Цмока ў той дзень ён ня бачыў і ня чуў, але, з гэтым пагадзілася і ягоная жонка, гэта менавіта Цмок зжор коней. Цмок жывы, нікому Цмока не забіць, ды гэта і не патрэбна, а проста трэба яго час ад часу залагоджваць, каб ён сытым быў і са свайго балота не вылазіў. Такой была агульная думка старога палясоўшчыка і яго жонкі. А таксама, калі папытаць, то і ўсяго навакольнага насельніцтва.

Такім чынам, пан Міхал і яго слуга Зьміцер зніклі. Зніклі і іх коні разам з усёй збруяй, знік і навамодны аркебуз. А затым на тыдзень зарадзіў панылы бясконцы дождж, які змыў усе магчымыя і немагчымыя сляды той сумнай падзеі. Стары Цімох і жонка яго Цімошыха вельмі радаваліся такому дажджу. Ім здавалася, што цяпер нікому ні пра што не даведацца. Аднак на восьмы дзень пасля вышэйапісаных падзей, тады як раз толькі што скончыўся дождж, Цімох раптам нахмурыўся і сказаў:

— Здаецца мне, што да нас едзе сам князь. І яму ўсё вядома!

— Чаго ты брэшаш! — у сэрцах ускрыкнула Цімошыха.

— А тое, што ёсць! — сказаў, як адрэзаў, яе суровы муж.

Зразумеўшы, што Цімох абсалютна ўпэўнены ў сваіх словах, Цімошыха паспрабавала было настойваць на тым, што ім варта неадкладна бегчы з хаты. Аднак стары Цімох на гэта сказаў так:

— Дурніца ты, дурніца! Ад княскага гневу далёка не ўцячэш! Дый потым, ён жа адыходлівы, князь! Лезь пад печ!

— А ты?

— Я ж сказаў: князь гнеўны, ды адыходлівы. Вось няхай ён на мяне і гневаецца, а да цябе адыходлівы будзе. Лезь, я сказаў!

Старая Цімошыха схавалася ў спецыяльным склепе пад печчу.

І вельмі сваечасова, таму што ўжо праз самы непрацяглы час да дома палясоўшчыка пад'ехала цэлая кавалькада ўзброеных людзей на чале са старым князем. Цімох сустракаў іх на парозе, адважваў паклоны. Стары князь пайшоў пешкі, падышоў да Цімоха і сказаў:

— Зьміцер сказаў сваёй Данусьцы, што ён з Міхалам, сынам маім, на Цмока збіраецца. Было такое?

Цімох падумаў і кіўнуў.

— А далей што было?

Цімох маўчаў. Але вачэй не адводзіў. Тады стары князь сказаў так:

— Ты што, Цімох, без галавы быў тады? Ну, так і далей так хадзі!

А потым выцягнуў шаблю і адным махам адцяў галаву старога палясоўшчыка. Затым ён грозна запатрабаваў, каб да яго прывялі і старую Цімошыху. Слугі кінуліся ў хату, але неўзабаве вярнуліся і сказалі, што «гэтая старая вядзьмарка» схавалася пад печчу.

— Вось і добра! — сказаў стары князь. — Падпальваць!

Княжацкія слугі з усіх чатырох кутоў падпалілі хаціну палясоўшчыка, а затым уважліва сачылі, каб агонь не перакінуўся на пушчу. Калі ж там усё дагарэла, князь і яго людзі з'ехалі.

А яшчэ праз некаторы час, калі ўжо пачало змяркацца, старая Цімошыха выбралася з-пад яшчэ цьмеючага жару — як ёй удалося застацца жывою, пра гэта можна толькі здагадвацца — і таемнымі сцежкамі, праз трое дзён, выйшла да бліжэйшага гораду, у якім пражывала яе дачка, былая там замужам за адным з тамтэйшых ганчароў. Менавіта дзякуючы яе, Цімошыхінай, вострай памяці мы зараз і можам пераказваць гэтую гісторыю з усімі падрабязнасцямі. Ва ўсіх падрабязнасцях даведаўся пра гэтую гісторыю і стары князь. Але ён, як гэта і прадказваў Цімох, сапраўды апынуўся адыходлівы — не стаў даймаць бедную ўдаву, а зрабіў выгляд, што спрэс забыўся пра яе.

На гэтым усё. Вось такая там, у тых далёкіх і дзікіх прыгранічных краях, пяць гадоў таму назад адбылася гісторыя. Дарэчы, сам я не вельмі схільны верыць усяму вышэйапісаныму. Але і не схільны ўсё гэта адпрэчваць. Для таго каб судзіць пра што-небудзь напэўна, трэба альбо самому пабываць на месцы зацікавіўшых цябе падзей (што ў нашым выпадку, самі разумееце, выключана), альбо валодаць звесткамі з як мага большай колькасці крыніц. Аднак і гэта таксама выключана, бо ў апошні час ніякіх вестак з тых месцаў да нас не даходзіць. Усе яны там як быццам вымерлі. Але гэта, вядома, наўрад ці, таму што тамтэйшы народ на рэдкасць жывучы.