| Статья написана 25 августа 2019 г. 18:46 |
Скончался 21.08. 2019 г. *** Белорусский поэт и прозаик Леонид Мартынович ДАЙНЕКО родился 28 января 1940 года в Могилёвской области. Работал на стройках, на металлургическом комбинате. В 1967-м закончил БГУ, работал на Витебском ТВ. Был ответ. секретарём редакции журнала «Молодость» (1972-1989), работал в издательстве. Печатался с 1961 года, автор многих книг стихов и прозы (на русском и белорусском), известность получил как автор исторических романов. Его единственный фант. роман «Чалавек з брыльянтавым сэрцам» (1994) – о будущей Эпохе Великого Плюрализма. Валерий Окулов *** https://fantlab.ru/edition101323
*** ВЯЛIКI ЖАХ ПРЫХОДЗIЦЬ ТОЛЬКI ЎНАЧЫ Можам шмат небылiц расказаць, Як чысцейшую праўду, Ды, калi схочам, I праўду расказваць мы можам. Гесiёд, VIII ст. да н. э. Жывуць Сонца i Кiсларод! Воклiч грамадзян Iндаэўрапейскай Канфедэрацыi, 223 год Вялiкай Эры Плюралiзму I Зазванiў, а дакладней, забэкаў тэлефон. Сёння ён падрабляў голас маладога баранчыка, у якога толькi што прарэзалiся рожкi. Гай Дубровiч узяў трубку. — Спадар Гай, — прыглушана сказалi на тым канцы, — табе тэлефануе Радзiвiл Сiротка. Якi ў цябе крывяны цiск i што ты бачыў у апошнiм сне? Такой была форма вiтання на 223 годзе Вялiкай Эры Плюралiзму — замест "добры дзень", або "добрай ранiцы" адразу ж цiкавiлiся крывяным цiскам i апошнiм сном суразмоўнiка. "Хто такi гэты Радзiвiл Сiротка? — напружыў памяць Гай Дубровiч. — З Iндаэўрапейскага тэлебачання? З Лiгi барацьбы супраць мутантаў? А можа, сусед па 7-й верталётнай пляцоўцы? Можна было нацiснуць зялёную кнопку на слухаўцы i адразу ж убачыць твар таго, хто званiў, але не хацелася гэта рабiць. У жыццi i ў прыродзе амаль не засталося таямнiцаў, няхай жа будзе хоць гэта, мiкраскапiчная. — Цiск сто дваццаць пяць на восемдзесят чатыры. У апошнiм сне бачыў, як цалаваўся са сваёй колiшняй аднакласнiцай, — прыглушыў голас Гай Дубровiч i азiрнуўся — цi няма побач жонкi: — Якi ў цябе крывяны цiск i што ты бачыў у апошнiм сне? — Сто пяцьдзесят тры на дзевяноста шэсць, — паныла адказала слухаўка. А ў сваiм апошнiм сне я, прабач, спадар Гай, бачыў, прабач зноў, цябе i ў вельмi недарэчнай, вельмi цьмянай сiтуацыi. "Што ён вярзе? — здзiвiўся Гай Дубровiч. — Я яго зусiм не ведаю, не магу ўспомнiць, што гэта за чалавек, а ён, бачыце, снiць аба мне, тэлефануе мне. Але ж у сны прыходзiць толькi тое, аб чым думаеш, або некалi думаў". Тут Гай Дубровiч зноў палахлiва азiрнуўся, ды жонкi ў пакоi не было. Хоць на 223 годзе Вялiкай Эры Плюралiзму рэўнасць на Ўсеiндаэўрапейскiм рэферэндуме прызнана i зацверджана станоўчай эмоцыяй, з жонкаю на такую тэму лепш не заводзiць гаворку. Жаночы гнеў часам бывае мацней за Ўсеiндаэўрапейскi рэферэндум, жанчыны, як казаў яшчэ бацька Гая Бор Дубровiч, менш плюралiстычныя. — Дык цьмяна я цябе бачыў, невыразна, але ў даволi рызыкоўнай, даволi небяспечнай сiтуацыi, — бубнiла мiж тым тэлефонная трубка. Гай Дубровiч аж цiхенька скрыгатнуў зубамi. Адкуль узяўся гэты гаварун, гэты кат-заплечнiк? Так добра пачынаўся дзень, i вось недарэчны званок… Мацi Гая Пушча Дубровiч некалi казала: "Маўчы, а то язык iголкаю накалю". Узяць бы зараз доўгую вострую iголку, прыпалiць яе на полымi, ды… — Што ж ты бачыў аба мне? — амаль крыкнуў Гай. — Бачыў, што на рагу Зялёнай i Сiняй вулiц цябе, спадар Гай, пераехаў электрамабiль. I ты развалiўся, прабач, на тры часткi. У цябе чамусьцi была не чырвоная, а жоўтая кроў. Жоўтая, як кветка лотацi, што расце ў Апошнiм Балоце. Ты яшчэ паспеў войкнуць, i ўсё… — Чаму ж я развалiўся менавiта на тры часткi? — толькi i прамовiў агаломшаны Гай Дубровiч. — А гэтак цябе пераехалi. Вось я i пазванiў табе, каб, як iсцiнны грамадзянiн Iндаэўрапейскай Канфедэрацыi, папярэдзiць: тыдзень не выходзь з дому, не пачынай новых спраў, не пi вiно i снежную ваду з памiрскiх ледавiкоў. Адным словам, асцерагайся. Ты ж ведаеш, што пасля такога Сну (Радзiвiл Сiротка зрабiў нацiск на слове «такога», i тэлефон паўтарыў гэта слова двойчы) можа, калi не асцерагацца, прыйсцi Вялiкi Жах. А Вялiкi Жах прыходзiць уначы. Выгукнуўшы: "Жывуць Сонца i Кiсларод!" (так, па традыцыi, заканчвалi свае прамовы людзi Вялiкай Эры Плюралiзму), Радзiвiл паклаў трубку. А Гай Дубровiч застыў у глыбокiм одуме. *** Леонид Мартинович Дайнеко (родился 28.1.1940, дер. Дмитриевка 2-я Кличевского р-на Могилевской обл.), белорусский писатель. Окончил Белорусский Государственный Университет (1967). Работал на стройках, на Нижнетагильском металлургическом комбинате, на Витебской студии телевидения, Белорусском телевидении. В 1972-1989 ответственный секретарь журнала "Молодость". С 1989 в издательстве "Художественная литература". Публикуется с 1961. Автор сборников стихов, в которых прославление родной земли и человека труда, раздумья над годами войны, детства, жизнью деревни ("Голоса", 1969, "Берег ожидания", 1972, "Моя весна сороковая", 1979, "Вечное мгновение", 1985), сборник рассказов "Отчий родник" (1976). Романная дилогия "Люди и молнии" (1977) и "Запомним себя молодыми" (1979) раскрывает сложные события революции, гражданской войны, борьбы с оккупантами, становления белорусской государственности в 1917-19. Тему города осмысливает в романе "Футбол на заминированном поле" (1987). Борьбу народа с крестоносцами в 12 веке показал в историческом романе "Меч князя Вячки" (1987, Литературная премия Союза Писателей Беларуси имени И. Мележа 1987). Известный полоцкий князь Всеслав Чародей — герой исторического романа "Тропой чародея" (1988, вместе предыдущим романом Государственная премия Беларуси имени К. Калиновского 1990). Ранний этап становления древнего белорусско-литовского государства — Великого Княжества Литовского — отразил в историческом романе "Железные желуди" (1990). Автор фантастического романа "Человек с бриллиантовым сердцем" (1992). Некоторые стихи Дайнеко положены на музыку. https://web.archive.org/web/2009012221221... *** "Верасень" смуткуе… 21 жніўня перастала біцца сэрца аднаго з самых выбітных сучасных беларускіх пісьменнікаў, лаўрэата літаратурнай прэміі імя Івана Мележа і Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Кастуся Каліноўскага, пашанотнага аўтара часопіса “Верасень” Леаніда Мартынавіча Дайнекі. “Верасень” смуткуе разам з усёй Беларуссю і выказвае глыбокае спачуванне родным і блізкім нябожчыка. Клятва на беразе возера Свіцязь... Рым заснаваны ў 753 годзе да н.э. А ў беларускай вёсцы Змітраўка-2 знайшлі абломкі керамікі, якой людзі карысталіся яшчэ 4 тысяч гадоў назад, – калі Рыма не было і ў паміне. У свой час гэты факт так уразіў маленькага змітраўчаніна Лявона, што цяпер мы маем цудоўнага пісьменніка Леаніда Дайнеку, аўтара дзеcяці гістарычных раманаў. Але першая празаічная кніга Леаніда Дайнекі – “Бацькава крыніца” – з’явіцца толькі ў 1976 годзе. Пачаўся ж раманіст з вершаў… На пытанне “Чаму вы пачалі пісаць?” спадар Леанід адказаў: “Не ведаю. Мы ж не ведаем, ад чаго пачынаем дыхаць, хадзіць, глядзець на неба.” Адказ слушны. Тым не менш, усё мае свой пачатак. У дзяцінстве Лявон, як яго называлі аднавяскоўцы, вельмі любіў цікавыя жыццёвыя гісторыі, а яшчэ больш – кніжкі. Чытаць навучыўся ў чатыры гады. Да гэтага слухаў вершы, якія часта чытала яму па памяці маці: Не сядзіцца ў хаце Хлопчыку малому, Кліча яго рэчка, Цягнуць санкі з дому… Пазней Лявон, калі і сам пачаў складаць вершы, прысвяціў Якубу Коласу радкі: Магутныя словы над светам гучаць, Свабоды, любові і праўды пячаць На іх свае промні кідае, Іх нельга змусіць пакорна маўчаць, Іх нельга ад простага люду схаваць, Бо сіла ў іх маладая. Бацька Леаніда Дайнекі Марцін Сцяпанавіч быў адукаваны чалавек, вучыўся ў Свіслацкай семінарыі. Дзед, Сцяпан Іванавіч, служыў вайсковым пісарам яшчэ ў царскім войску, падчас Першай сусветнай вайны. Напэўна, любоў да кнігі перадалася менавіта ад яго, бо дзед чытаў вельмі многа, і аднойчы даў унуку кніжку Жуля Верна “Вялікі лес”, друкаваную яшчэ дарэвалюцыйным правапісам. Лявон яе “праглынуў” за адну ноч. Потым бацька прывёз з Бабруйска кніжку Янкі Маўра “У краіне райскай птушкі”. Для хлопчыка, які прагнуў прыгодаў і новых уражанняў, кніга стала вялікім узрушэннем. На некалькі дзён ён перанёсся на востраў Новая Гвінея, у тропікі, туды, дзе жылі і змагаліся папуасы з каланізатарамі… І тады ўпершыню з’явілася жаданне таксама прыдумваць займальныя гісторыі, каб прыносіць людзям такую ж радасць. І ў сем гадоў Лявон напісаў першы вершык. Дэбютны твор атрымаўся ў духу той эпохі – ідэалагіна вытрыманы і бадзёры: Нам не страшна атамная бомба, Нашай гордасці словы – за мір! Уперад ідзем мы нястомна, Бо з намі ідзе Правадыр. Няцяжка здагадацца, што нязломны Правадыр – гэта Іосіф Сталін. Прызнанне прыйшло адразу ж: дырэктар школы Ануфрый Кандратовіч сам, сваёю рукой, ды яшчэ і чырвоным алоўкам, перапісаў вершык у школьную насценгазету “За выдатную вучобу”. “Верш палітызаваны, але мне за яго не сорамна ані крышку: яго пісаў хлапчук, зусім дзіця, -- тлумачыць Леанід Марцінавіч. – Якая ж тады была інфармацыя? Адно чорны дыск радыё на сцяне, кіно раз на тыдзень і раёнка. І ўсё на тым. Як бачыце, сістэма працавала выдатна: нават дзіця піша свой першы верш не пра зайчыкаў-вожыкаў, не пра ручаі, а пра Правадыра”. Аднак было б памылкай думаць, нібыта малы Леанід Дайнека толькі і пісаў пра камуністычныя подзвігі, пяцігодкі і ўдарную працу. Насамрэч, збольшага хлопчык складаў гумарыстычныя “куплеты”, у якіх знаходзілі адлюстраванне вясковыя падзеі, дзіцячыя ўражанні, назіранні. Неяк раз у адной з суседніх вёсак праходзіў традыцыйны кірмаш. Дзесяцігадовы Лявон у гуляннях не ўдзельнічаў – ды і куды малому на танцы? Але ён свайго не ўпусціў: крыху паназіраўшы за дарослымі хлопцамі, склаў вершык: А на станцыі гулянка, Заліваецца баян, Тут і Міця, тут і Янка, Саўка, Грышка ды Іван. Сербіянка, сербіянка, Вальс, лявоніха, гапак, У кругу танцуе Янка, Стаіць Міця, нібы грак. Аж парваліся бацінкі, -- Ён танцуе, не глядзіць. Вечарынка, вечарынка, Без цябе не буду жыць. Самае цікавае, што такія песенкі вельмі хутка разыходзіліся па вёсцы. Змітраўчане так і казалі: “А гэта Лявон Марцінаў склаў”. Некаторыя “лірычныя героі” нават злаваліся на аўтара. Але гэта не спыняла творчых памкненняў. Лявон пісаў вершыкі пастаянна. Дарэчы, на рускай мове таксама, асабліва, калі быў пад уражаннем ад нейкага твора пасля ўрока рускай літаратуры. Любімым рускім паэтам Дайнекі быў і застаецца Мікалай Някрасаў. Пасля школы Леанід апынуўся ў Расіі: Калінінград, рыбацкі флот, потым – шахты Данбаса, на якія не ўзялі працаваць, бо хлопцу яшчэ не было 18 гадоў. Урэшце ён трапіў на Урал, дзе і скончыў тэхнічную вучэльню, пасля якой Леаніда забралі ў войска. Менавіта з часоў вайсковай службы Леанід Дайнека вядзе адлік сваёй творчай біяграфіі, калі ў 1961 годзе ў газеце Ўральскай ваеннай акругі “Красный боец” быў надрукаваны верш “Я служу на Урале”. За яго паэту ў пагонах даслалі велізарны для салдата ганарар – 41 рубель. Звычайна ж радавы атрымліваў у месяц 3 рублі 80 капеек. Чутка пра тое, што на радавога Дайнеку звалілася нечуванае багацце, разляцелася вокамгненна. Грошы пазычалі ўсе, асабліва сяржанты. Але гісторыя мела сумныя наступствы: святкаванне паэтычнага поспеху са сваімі саслужыўцамі скончылася суровай вымовай. І тут узнікае пытанне: як увогуле магчыма пісаць вершы ў войску, дзе такая жорсткая дысцыпліна? “Я стаяў у каравуле ля ракетных палігонаў, дзе ноччу лёталі гіганцкія ракетаносцы. На іх грузілі ракеты – і тыя знікалі ў невядомым накірунку. Стаіш ты на вышцы дзве гадзіны – пад дажджом, снегам… Шуміць тайга. Вецер. Калі ясна – зоркі ў небе. Сабакі брэшуць вартавыя. І пачынаеш пісаць вершы – без асадкі, без паперы. Радкі выспявалі проста ў галаве. Паэзія ратавала ад суровай армейшчыны.” Так у войску даведаліся пра “схільнасці” радавога Дайнекі. Паштальён-яфрэйтар Віктар Салаўёў, які заўжды ездзіў па газеты, крычаў яшчэ здалёк: “Дайнеко, твои стихи опять опубликовали!” “Мы садзіліся ў курылцы, палілі тытунь. І салдаты казалі: “Ну, давай, читай свои стихи”. Цікава, што большасць з іх былі татары. Калі я стаў сяржантам, у маім падначаленні апынулася 10 чалавек, з якіх быў адзін беларус, астатнія – татары. Цудоўны народ!” Пасля службы ўзнікла пытанне: куды паступаць? Матэматыку малады паэт не любіў. Вабілі яго геаграфія, гісторыя, літаратура. Чамусьці – хімія. Пэўны час Леанід вагаўся між двума варыянтамі: юрыдычны інстытут у Екацерынбурзе ці журфак у Менску? І ўрэшце ён вырашыў ехаць у Беларусь. “Падаваць дакументы прыехаў у вайсковай форме, а спякота стаяла невыносная. Так і хадзіў – у суконным галіфэ, кіцелі, вельмі пакутаваў ад гарачыні, але па статуце забаранялася расшпіліць нават адзін гузік.” Як толькі Леанід паступіў на журфак БДУ і засяліўся ў славуты інтэрнат на Свярдлова, ён адразу ж апынуўся ў літаратурным жыцці: усё кіпела, віравала, па калідорах хадзілі звышнатхнёныя паэты, якія чыталі адзін адному вершы, хвалілі і крытыкавалі адзін аднаго. І маладому паэту ўсё гэта страшэнна падабалася. Увесь вольны ад вучобы час ён пісаў вершы. І менавіта за напісаннем верша пазнаёміўся з паэтам Анатолем Сербантовічам – маладым, яршыстым, тэмпераментным – які на той час ужо ўваўсю грымеў. Анатоль заўважыў дужа занятага паперкамі хлопца і запытаўся: — Што ты пішаш? Пакажы. Паказаў. Той прабег вачамі: — Прыходзь на літаратурнае паседжанне ў “Чырвоную змену”. На той час аб’яднаннем пры вышэйназванай газеце кіраваў Уладзімір Паўлаў. Ужо ў снежні 1963 года ў “Чырвонай змене” з’явіўся першы беларускамоўны верш Леаніда Дайнекі “Прадзеды”, якім пазней адкрыецца першая кніга паэта “Галасы”: Якія яны, мае прадзеды, Дняпроўскія плытагоны? Яны ў навальніцу ладзілі З напорам хваляў шалёных. Яны жартавалі нявесела, Збягалі з плытоў на прыстань І мокрыя лапці вешалі Над цяпельцам іскрыстым. У вёдрах кіпела варыва, Цыгаркі дружна дымілі… Аб чым мае прадзеды марылі, Пра што ўсю ноч гаварылі? Напэўна, пра лёс, пра надвор’е І пра сялянскую сціпласць, Пра тое, што дзеці хворыя Чакаюць бацькоўскіх гасцінцаў… Вецер лізаў вуголле, Дзесьці крычалі пеўні… А тут гаварылі пра волю – І ў сэрцах адвага спела. У дзядзькоў барадатых Вочы гарэлі гнеўна: — Хутка пад панскія хаты Пусцім чырвонага пеўня! Пасля публікацыі хлопца заўважылі на журфаку: “Го, дык ты, Дайнека, пішаш вершы!..” Нейкі час Леанід працягваў друкаваць беларускамоўныя тэксты, аднак “запас” скончыўся. І тут ён прыгадаў пра творы рускамоўныя. Хацелася як мага хутчэй пабачыць іх на старонках газет, часопісаў, пачуць на радыё… Маладыя гады, маладыя жаданні. Так Леанід Дайнека пачаў наведвацца яшчэ і на літпаседжанні рускамоўнай газеты “Знамя юности” пад кіраўніцтвам паэта Пятра Валкадаева. І што цікава: вельмі хутка творчая моладзь, у тым ліку і Леанід, вярнулася да беларускай мовы. “Язык” пачаў здавацца ненатуральным, чужым. На тыя часы (1960 – 1970) літаб’яднанні пры газетах з’яўляліся творчымі цэнтрамі, дзе збіраліся літаральна ўсе. Запытайцеся любога сталага пісьменніка – з чаго вы пачыналі? – і ён вам адкажа: “Я хадзіў у аб’яднанне пры “Чырвонай змене”. Зразумела, што такія сустрэчы давалі адчуванне значнасці і запатрабаванасці сваёй творчай працы, пашыралі кола знаёмстваў і – што, пэўна, найбольш значна – адкрывалі шлях да публікацый у рэспубліканскіх газетах. Што цешыла творчае самалюбства і прыносіла далёка не лішнюю ў студэнцкай кішэні капейку. “Канешне, ні ў якое параўнанне не ідзе сённяшні мізэрны, жабрацкі, зневажальны ганарар з тым, што было раней. Пісьменнік ператварыўся ў істоту нават не другога, а трэцяга гатунку. Улады не падтрымліваюць творчых людзей, хаця павінны б былі, бо менавіта мы дбаем пра беларускую дзяржаўнасць, народ, культуру. Мы ж не аднекуль з Марса – мы з гэтых палёў і сцежак. Калі я надрукаваў першую частку рамана “Меч князя Вячкі” ў часопісе “Маладосць” (люты 1985 года), праз месяц атрымаў ганарар, на палову якога купіў будаўнічых матэрыялаў на цэлы дом – лецішча ва “Ўзгор’і-2”. А ў 2010 годзе ў серыі “Школьная бібліятэка” быў перавыдадзены мой раман “Жалезныя жалуды” накладам 21 тысяча экземпляраў. Заплацілі два мільёны сто тысяч рублёў. Проста здзек. Які там дом! На гэты ганарар маёй таксе корму не купіш”. Напрыканцы вучобы Леанід Марцінавіч пазнаёміўся з будучай жонкай, студэнткай біяфаку Зінаідай Міхайлаўнай. Хутка пасля вяселля яго скіравалі па размеркаванні на Віцебскае тэлебачанне, дзе спадар Леанід узначаліў дзіцячую рэдакцыю. Працы хапала – і нават больш, аднак вершы пісаць не пакідаў. І ўрэшце “дапісаўся”: запрасілі на рэспубліканскую нараду маладых пісьменнікаў, што адбылася ў чэрвені 1968 года на возеры Свіцязь. “Колькі там сабралася цікавых паэтаў! А вялі семінары славутыя Янка Брыль і Уладзімір Караткевіч. Уладзімір Сямёнавіч – малады, энергічны, увесь час выдаваў хохмы – быў кумірам моладзі. Брыль жа быў мудрым, спакойным. Гэткай філасофскаю глыбай. Ён увесь час асаджаў Караткевіча: “Ну-ну, Валодзя, не гарачыся”. То былі жывыя людзі. Не тое што зараз – такія ўжо “геніі” сустракаюцца… Мы жылі на беразе чароўнага возера Свіцязь, увесь час гутарылі, а ўвечары – гулялі па беразе, любаваліся прыгажосцю… Рамантыка! Атмасфера была ўзнёслая, лірычная. І тады я цвёрда вырашыў: перайду на беларускую мову. Даў сабе клятву. З таго часу толькі беларускае мовы і прытрымліваюся. Я рады, што знайшоў правільную дарогу. Бо выказаць сваю душу, сваё сэрца можна толькі на роднай мове!” На той час у выдавецтве “Беларусь” ужо стаяла ў тэмплане першая кніга вершаў маладога паэта Леаніда Дайнекі. Праўда, на расійскай мове. І выйсці яна мусіла пад назвай “Голоса”. Але пасля душэўнага пералому на Свіцязі Леанід літаральна за месяц напісаў новую кнігу – па-беларуску. У Віцебску маладая сям’я жыла ў драўлянай хатцы: без ацяплення, вада – з калонкі. Ужо і дзеці нарадзіліся – два сыны. І калі ўсе клаліся спаць, Леанід сек дровы, распальваў грубку, сядаў каля яе проста на падлогу і пісаў, пісаў, пісаў… Новыя творы даслаў у Менск, і ў 1969 годзе выйшла кніга “Галасы”. Леанід Марцінавіч жартуе: “Ведаеце, Пушкін выдаў свайго “Яўгена Анегіна” тыражом 500 асобнікаў – і гэта на ўсю Расію. А мой зборнічак выйшаў накладам 3 тысячы экземпляраў. Так што мне вельмі пашанцавала”. На “Галасы” станоўча адгукнуліся Ніл Гілевіч, Сяргей Грахоўскі, Сяргей Законнікаў. Так Леанід Дайнека апынуўся ў літаратуры. Пазней ён атрымае камсамольскую прэмію за паэму “Ключ”, надрукаваную ў часопісе “Маладосць” у 1970 годзе. Разам з Дайнекам прэмію далі Яўгеніі Янішчыц і Алесю Крыгу. “Пасля цырымоніі ўзнагароджвання мы, радасныя, узрушаныя, пайшлі ў гатэль “Мінск”, дзе жылі, адкаркавалі бутэльку віна і ўзнялі келіхі за нашую светлую будучыню. Прынамсі, у гэта шчыра верылася”. *** Што да прозы, якой славіцца Леанід Дайнека цяпер, то да яе пісьменнік звярнуўся ў 36 гадоў. Першы раман – “Людзі і маланкі” – крытыкавалі, але самому Леаніду Марцінавічу ён падабаецца. “І я кажу маладым – не бойцеся нічога! Тое, што задумалі, пішыце. Ідзіце сваёй дарогай. Некаму не спадабаецца, некаму спадабаецца. Усяляк бывае. Як казаў Анатоль Сербантовіч, тое, што я напішу, ніхто больш не напіша. Магчыма, напішуць лепш, – але не так, як я. Літаратура дае выказацца кожнаму інтэлекту. Бярыцеся за асадку, сядайце за кампутар – стварайце! Не закапвайце свой талент у зямлю. Твой першы опус крытык топча, Як курыцу, яго скубе, Не плач, літаратурны хлопча, Уганаруюць і цябе!” Наста Грышчук, "Верасень" №8, 2013 г. *** *** Расціслаў з Барысам падышлі да бацькі. Ён абняў іх, бліскаючы вачамі, гаварыў далей: — Князь Брачыслаў, мой бацька, а ваш дзед, які далучыў да Полацка Віцебск і Усвят, перад сконам сваім паклікаў мяне і сказаў: «Сыне Усяслаў, калі Бог дасць табе мой сталец з праўдай, а не з насіллем, і калі прыйдзе да цябе смерць, загадай пакласці сябе, дзе я буду ляжаць, каля маёй труны». Думаў я, дзеці, што не суджана мне выканаць волю бацькі майго, што памру далёка ад нашай радзімы, ад светлага Полацка, што не ўбачу ніколі Дзвіну, дарагі наш Рубон. Але сілы і веру мне вярнула вось гэтая бяроста. Ёсць людзі, сыны, якія верна служаць нашаму княжацкаму дому, якіх не асляпіла і не аглушыла бяда. Яны рыхтуюцца выбавіць нас на белы свет з-пад зямлі. Памолімся ж за іх. След ваўкалака — Дайнека Леанід https://nemaloknig.com/read-306607/?page=30 *** После Всеслава началось это. Умирая, поделил он Полоцкую землю между своими шестью сыновьями на шесть уделов: Полоцкий, Менский, Друцкий, Витебский, Изяславо-Логожский и Лукомский. Сыновья и внуки его с большим трудом смогли расширить границы, создав уделы Себежский, Слуцкий и Борисовский. Вот на сегодняшний день и вся земля Полоцкая, разве еще Кукейнос и Герцике на Двине. Леонид Дайнеко. Меч князя Вячки *** Леанід Дайнека "Той , каго ўдарылі па шчацэ " пра Іасафата Кунцэвіча , уніяцкага святара , якога ў 1623 годзе забілі ў Віцебску. Леанід Дайнека працаваў рэдактарам, старшым рэдактарам перадач для дзяцей і юнацтва Віцебскай студыі тэлебачання (1967-71). Напрыканцы вучобы Леанід Марцінавіч пазнаёміўся з будучай жонкай, студэнткай біяфаку Зінаідай Міхайлаўнай. Хутка пасля вяселля яго скіравалі па размеркаванні на Віцебскае тэлебачанне, дзе спадар Леанід узначаліў дзіцячую рэдакцыю. Працы хапала – і нават больш, аднак вершы пісаць не пакідаў. І ўрэшце “дапісаўся”: запрасілі на рэспубліканскую нараду маладых пісьменнікаў, што адбылася ў чэрвені 1968 года на возеры Свіцязь. “Колькі там сабралася цікавых паэтаў! А вялі семінары славутыя Янка Брыль і Уладзімір Караткевіч. Уладзімір Сямёнавіч – малады, энергічны, увесь час выдаваў хохмы – быў кумірам моладзі. Брыль жа быў мудрым, спакойным. Гэткай філасофскаю глыбай. Ён увесь час асаджаў Караткевіча: “Ну-ну, Валодзя, не гарачыся”. То былі жывыя людзі. Не тое што зараз – такія ўжо “геніі” сустракаюцца… Мы жылі на беразе чароўнага возера Свіцязь, увесь час гутарылі, а ўвечары – гулялі па беразе, любаваліся прыгажосцю… Рамантыка! Атмасфера была ўзнёслая, лірычная. І тады я цвёрда вырашыў: перайду на беларускую мову. Даў сабе клятву. З таго часу толькі беларускае мовы і прытрымліваюся. Я рады, што знайшоў правільную дарогу. Бо выказаць сваю душу, сваё сэрца можна толькі на роднай мове!” На той час у выдавецтве “Беларусь” ужо стаяла ў тэмплане першая кніга вершаў маладога паэта Леаніда Дайнекі. Праўда, на расійскай мове. І выйсці яна мусіла пад назвай “Голоса”. Але пасля душэўнага пералому на Свіцязі Леанід літаральна за месяц напісаў новую кнігу – па-беларуску. У Віцебску маладая сям’я жыла ў драўлянай хатцы: без ацяплення, вада – з калонкі. Ужо і дзеці нарадзіліся – два сыны. І калі ўсе клаліся спаць, Леанід сек дровы, распальваў грубку, сядаў каля яе проста на падлогу і пісаў, пісаў, пісаў… Новыя творы даслаў у Менск, і ў 1969 годзе выйшла кніга “Галасы”. Леанід Марцінавіч жартуе: “Ведаеце, Пушкін выдаў свайго “Яўгена Анегіна” тыражом 500 асобнікаў – і гэта на ўсю Расію. А мой зборнічак выйшаў накладам 3 тысячы экземпляраў. Так што мне вельмі пашанцавала”. На “Галасы” станоўча адгукнуліся Ніл Гілевіч, Сяргей Грахоўскі, Сяргей Законнікаў.
|
| | |
| Статья написана 3 ноября 2018 г. 19:20 |
На празднике, посвященном 1000-летию г. Витебска и награждению города орденом Трудового Красного Знамени. Валентина Юртаева: лирический танец "Улитушка" в исполнении народного ансамбля танца "Лявониха" ГДК г. Витебска.
*** ...гарпасялковыя бібліятэкі выдатнай работы ў Талачынскім раёне; Камайская і Дунілавіцкая сельскія бібліятэкі ў Пастаўскім раёне; Падсвільскі Дом культуры на Глыбоччыне і шмат-шмат іншых. Вось што пісаў сваім землякам-лужкоўцам (Шаркаўшчынскі раён) народны артыст СССР Г.І. Цітовіч: «... Я рад за вашы поспехі. Вельмі добра, што ў Вашым рэпертуары шмат беларускіх песень. Веру, што вам будзе ў далейшым спадарожнічаць поспех». Па-чацвёртае, — гэта не толькі колькаснае павелічэнне калектываў і гурткоў самадзейнай масгацкай творчасці (колькі прыкладаў: калі ў 1966 годзе на Віцебшчыне налічвалася 4946 калектываў мастацкай самадзейнасці з 55 тысячамі ўдзельнікаў, то к сярэдзіне 1980-х гадоў колькасць калектываў вырасла амаль да 7 тысяч, а колькасць удзельнікаў павялічылася на 20 тыс. чалавек; у Віцебску старт абласного конкурса-агляда, прысвечанага 40-годдзю Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне прынялі больш 70 тысяч аматараў розных відаў і жанраў самадзейнага мастацтва (пачатак 1984 г.) адбылося каля 100 персанальных і групавых выставак з агульнай колькасцю ўдзельнікаў-мастакоў прафесіяналаў і аматараў — каля 200 чалавек і дэманстрацыяй амаль 3-х тысяч работ. У той час у вобласці працавалі больш двух гысяч народных майстроў і самадзейных мастакоў у ткацтве, вязанні, чаканцы, разьбе па дрэву, вышыўцы, пляценні, мастацтве інкрустацыі і г.д.), але, мабыць у гэтым, галоўнае — рост прафесіяналізму выканаўцаў-удзельнікаў самадзейнай мастацкай творчасці. Назавем адзін, але, на наш погляд, вельмі ўражальны паказчык-на пачатак другой палавіны 1980-х гадоў у Віцебскай вобласці працавала больш 80-ці самадзейных мастацкіх калектываў, якія мелі пачэснае званне «народны» ці «ўзорны». Усіх не пералічыш. Тым больш, што высокае выканаўчае майстэрства дэманстравалі не толькі_ «паўпрафесіяналы» («народныя» ці «ўзорныя»), але і шмат якія менш вядомыя калектывы. У Віцебску, гэта былі зводны духавы арекестр (каля 350 аркестрантаў), якім кіраваў заслужаны работнік культуры БССР М. Камінскіх, сімфанічны аркестр гарадскога Дома культуры пад кіраўніцтвам выкладчыка музыкальнага вучылішча А. Бяляўскага, харавыя калектывы фабрык імя КІМ і «Чырвоны Кастрычнік», абласной бальніцы і вытворчых аб’яднанняў «Даламіт»і«Маналіт», індывідуальныя выканаўцы -А. Драбовіч з Пастаў, I. Баранаў і А. Гаўрылава з Расон, Г. Сівы з Міер, Н. Мазуркіна з Багушэўска, Ул. Шутураў з віцебскага «Маналіта», Г. Калініна і Л. Кокарава з Палаца культуры абласного ўпраўлення бытавога абслугоўвання насельніцтва, А. Караткевіч з Віцебскага педагагічнага інстытуту імя С.М. Кірава, Л. Бесаў з Віцебскага музыкальнага вучылішча і інш. Адзначым, што на Віцебшчыне к канцу 1970-х гадоў шырокае распаўсюджанне агрымалі нестацыянарныя формы работы — лекторыі і аматарскія аб’яднанні, якія працавалі непасрэдна ў рабочых калектывах і маладзёжных інтэрнагах, выступленні агітбрыгад (а іх пастаянна дзеючых у вобласці было каля 400) у цэхах прадпрыемстваў і на палявых станах, шэфскія сувязі і агітацыйна-мастацкія рэйды гарадскіх самадзейных калектываў у падшэфныя калгасы і саўгасы, агігацыйна-мастацкая работа на агітпляцоўках па месцы жыхарства і інш. Але аб адным пачынанні -яно нарадзілася на Лепельшчыне ў сярэдзіне 1960-х гадоў — не ўспомніць нельга. Дзве цікавыя лічбы, якія, па сутнасці, сталі -169- фундаментам цікавейшага руху: у раёне працавала 70 штатных работнікаў культасветустаноў і ... больш 1500 настаўнікаў, медыкаў. аграномаў, заатэхнікаў. інжынераў. I вось у калектыве адной з вядучых сярэдніх школ — Валосавіцкай -нарадзілася ініцыятыва: аб'яднаць сельскую інтэлігенцыю вакол клубаў і бібліятэк. Ініцыятыву падхапілі настаўніцкія калектывы Ляхавіцкай і Каменьскай сярэдніх школ, інтэлігенцыя саўгаса «Валосавічы», раённы Савет народных дэпетатаў, па рашэншо якога ў калгасах і саўгасах уводзіліся пасады намеснікаў кіраўнікоў па культуры (на грамадскіх пачатках). На 1 студзеня 1975 года ў раёне працавала 46 такіх кіраўнікоў. Ініцыятыва лепельчан была падтрымана Віцебскім сельскім абкомам КПБ. які рэкамендаваў парткомам вытворчых упраўленняў і партыйным арганізацыям калгасаў і саўгасаў, выканкамам райсаветаў народных дэпутатаў шырока разгарнуць удзел сельскай інтэлігенцыі ў рабоце культасветустаноў на грамадскіх пачатках. Добрая справа атрымала шырокую падтрымку ў раёнах (Докшыцкім, Глыбоцкім, Верхнядзвінскім, Расонскім). А ўжо ў 1965-1966-м гадах патрыятычнае пачынанне стала на Віцебшчыне масавым — настаўнікі, медыцынскія работнікі, спецыялісты сельскай гаспадаркі былі членамі праўленняў клубаў, саветаў бібліятэк, грамадскімі намеснікамі кіраўнікоў КПУ, кіраўнікамі калектываў мастацкай самадезйнасці. I ўсё ж хацелі б асобна паразважаць аб самадзейным танцавальным мастацтве, у развіцці якога Віцебская вобласць не мела сабе роўных на Беларусі*. I ў другой палавіне 1960-х, і ў 1980-я гг. працягвалі радаваць гледачоў такія прызнаныя «гранды» танцавальнага (і песеннага) мастацтва. як народныя ансамблі танца «Колас», «Маладосць», «Лявоніха». Геаграфія іх мастацкай прасторы як і рэпертуарная афіша значна пашырылася. Асабліва падкрэслім такую адметную асаблівасць, характэрную для ўсіх трох калектываў як сістэмны і настойлівы (і, што галоўнае, рэзультатыўны) пошук кіраўнікамі Канстанцінам Партным («Колас»), Іванам Серыкавым («Маладосць»), Леанідам Барадулькам («Лявоніха») такіх элементаў у эстэтычнай напоўненасці народных танцаў і карагодаў, якая і дазваляла ў самых розных мясцінах не толькі савецкай краіны, але і далёка за яе межамі раскрываць самым розным глядацкім аўдыторыям прыгажосць Прыдзінскага краю, вялікую адухоўленасць яе таленавітых людзей. Да прыкладу, вось якім песенным афармленнем суправаджаў «Колас» сваю «Варонаўскую кадрыль» створаную К. Партным на аснове самадзейных танцавальных элементаў (прытупак, прысядак інш.) вёскі Вароны — адной з прыгажэйшых у прыродным афармленні мясцін у прыгарадзе Віцебска: Гэты танвц нарадзіўся Ля Варонаўскіх азёр, Дзе вакол хваёвы бор. Танец вецер Танец птушка Так і рвецца на прастор. *Гл.: напрыклад, «Віцебскі рабочы». — 1987. — 18 чэрв. -170- танцавальнай спацчыны роднага краю, майстэрству аранжыроўкі выкання, сапраўднай любові і вернасці сваёй справе. Адным словам. трэба вучыцца ствараць такія ж самабытныя калектывы. як ансамбль “Маладосць" з Віцебска»4. Дарэчы ў Смаленску I. Серыкаў і яго калегі — балетмайстар, мастацкі кіраўнік і мастак па касцюмах — на сцэне некалькіх Палацаў культуры праводзілі танцавальныя майстар-класы. «Маладосць» не толькі для расійскіх калег-танцораў, але і для нямецкіх, польскіх і, нават, сірыйскіх гледачоў (у Франкфурце-на-Одэры. Зялёнай Гуры і Дамаску) раскрывала сакрэты танцавальнага мастацтва Віцебшчыны. I. Серыкаў не быў этнографам. Але з якой глыбінёй пасціжэння сакрэтаў, тонкасцяў і нюансаў народнага танца. яго касцюмнага афармлення ён гэта рабіў, сведчаць яго ўласныя ўспаміны. Адзначым, што распавядаць пра сваё збіральніцтва. а. потым — шматдзённую апрацоўку матэрыяла, ён асабліва не любіў, але усё ж колькі тэкстаў засталося. Мы прывядзем для сучаснікаў толькі два з іх. Першы аб тым, як ствараўся танец «Вярэцкая маталіха» (вёска Вярэчча ў Гарадоцкім раёне), Іван Арцёмавіч распавядаў чатачам «Віцебскага рабочага»: «“Маталіха” — наша новая работа. Прыехаў неяк у Гарадоцкі раён у вёску Вярэчча. Зайшоў у хату. Бабуля (як потым сказалі, ёй было 86 год), даведаўшыся, што я цікаўлюся танцамі, з маладым запалам хутка апранула касцюм, у якім яшчэ дзяўчынай хадзіла на вечарынкі. і пайшла танцаваць. Ды так, што і маладыя могуць пазайздросціць. Вось і паявілася ў мяне тады жаданне на аснове бабулінага танца стварыць свой новы, узбагаціўшы яго сучаснай харэаграфіяй»5. (Дарэчы, на Гарадоччыне была запісана і «Межаўская кадрыль»). Своеасаблівай падзякай гарадоцкім захавальнікам народнага песенна-танцавальнага мастацтва стала практычна-кансультатыўная работа I. Серыкава з вакальна-інструментальна-танцавальным ансамблем «Яблынька» Гарадоцкага раённага Дома культуры. Менавіта пастаўленыя ім ў калектыве танцы і кампазіцыі«Малюнкі з мясцовых кадрыляў», «Яблынька», «Лён» на словы А. Дзеружынскага і музыку I. Кузняцовабылі візітоўкай гарадоцкіх танцораў. непаўторнай і запамінальнай. I другі: «Усё падгледжана ў народзе і народу вяртаецца. Вядома, у сцэнічным ужо выглядзе... А колькі яшчэ скарбаў тоіцца ў народзе? Дачакаюся лета, аблажу ўсе куткі Браслаўшчыны і Пастаўшчыны, быць не можа, каб што не выбраў з забытага, прыхаванага! А “Качур’' на Браслаўшчыне падгледжаны. Там у традыцыю ўвайшло свята “Браслаўскія зоры”, мы памагаем яго кожны год рыхтаваць. Вартаўнік Дома культуры аднойчы расказаў, як у Браславе палююць на качак, сказаў, што і танец ёсць “Кечура” ці “Селязень”. Ён трошкі паказаў, колькі помніў. А потым і самім пашанцавала ўбачыць. Мы ў палатцы жылі на турбазе. Азёры кругом. I якраз было народнае гулянне, кірмаш, танцы. Пасталі дзеўкі ў круг, а хлопец, качур, нібыта паходжвае ў сярэдзіне з апушчанымі рукамі-крыламі, выбірае сабе сяброўку. 3 першай пакружыцца, галоўка да галоўкі, крылцы назад... 3 другой, з трэцяй... астатнія прыхарошваюцца... Усіх перабраў. ізноў да першай. танцуе з ёю ў крузе. А тыя разбіліся па дзве і самі з сабою, галоўкі на плячо адна адной. Мяне як токам працяло: ёсць танец. Ёсць! 4Віцебкі рабочы. — 1976. — 24 сакав. 5Віцебкі рабочы. — 1979. — 19 красав. -172- Гэты танец Мы прывезлі Ад Варонаўскіх азёр. Збор і апрацоўка танцавальнага фальклору быў для К. Партнога адным з прывабнейшых і адказных накірункаў творчасці. Можна успомніць створаныя у канцы 1960-1970-х гадоў такія танцы, як «Колас»,«Цапы», «Каханачка», «А Лявоніху Лявон палюбіў», «Залп Аўроры», «Тачанка», «Першая конная», «Педагагічная паэма», «Беларуская рапсодыя», жартоўны, насычаны народным іумарам, танец «Антон маладзенькі» і інш. Але было яшчэ адно вялікае захапленне ў цяпер ужо добра вядомага не толькі на Беларусі, але і далёка зя яе межамі (К. Партной быў удастоены вясокага звання «Заслужаны дзеяч культуры БССР») танцавальнага маэстра. Гэта творчыя, можа лепш сказаць, «педагагічныя паездкі» ў самадзейныя танцавальныя калектывы. У Віцебскай вобласці не было, бадай, ніводнага гарадскога ці раённага Дома культуры, дзе б ён не праводзіў свае танцавальныя майстар-класы. Пачынальнікі уважліва слухалі як гутаркі аб беларускім танцавальным мастацтве, рэгіянальных асаблівасцях вясковага танца. але разам з ім станавіліся нарэпетыцыі ўтанцавальную пару і... ніколі не пярэчылі. Свой першы «справаздачны» юбілей «Колас» адзначыў у 1976 годзе, калі святкавалі 25-годдзе з дня яго першага выступлення. За гады, якія папярэднічалі юбілею,«Колас» тройчы выступаў на Выстаўцы дасягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве, прадстаўляў танцавальнае мастацтва Віцебшчыны ў Зялёнай Гуры (Польская Народная рэспубліка)і Франкфурце-на-Одэры (ГДР). Але бадай што самым запамінальным было выступленне ансамбля ў Кішынёве, дзе ўпершыню ў Савецкім Саюзе праходзіў Усесаюзны фестываль ансамбляў народнага танца. Сярод 30 удзельнікаў фестывалю «Колас»стаў дыгіламантам, атрымаў станоўчыя радкі ў малдаўскай прэсе і ... абагаціў свой рэпертуар танцам «Малдаўскі сувенір». 3 асаблівым творчым уздымам рыхтавалася да вялікіх свят у жыцці краіны і Беларусі (30-і і 40-годдзе Перамогі, 50-годдзе Кастрычніка,БССР і Кампартыі Беларусі, 100-годдзе з дня нараджэння У.І. Леніна і г.д.) і серыкаўская «Маладосць» з Віцебскага абласнога Палаца культуры ўпраўлення бытавога абслугоўвання насельніцтва. За карогкі час у калектыве былі падрыхгаваны такія буйныя танцавальныя камгіазіцыі. як «Родная маці, мая Беларусь»,«Старонкі мінулага нельга забыць»,«На будоўлях Віцебшчыны», «Беларусь, куток мой родны» і інш. Мастацкі кіраўнік ансамбля песні і танца («Заслужаны дзеяч культуры БССР») I. Серыкаў стварыў уласныя пастаноўкі новых ганцаў -полечка «Смяшыначка», карагод «Дубок», насычаныя лёгкім гумарам танцы «У Езярышча на ігрышчы», «Груздаўская кадрыля»,«Гуся-сюся», «У сваты», адметнасцю якіх стала выкарыстанне танц-майстрам выключна беларускіх танцавальных рухаў і касцюмаў (з імі працавалі мастакі А. Чамадураў, А. Бялова, А. Салаў’ёў), адказ ад ўключэння ў канву танца іншародных элементаў. Нават ад суседзяў-смалян у адрас «Маладосці» можна было чуць такія словы: «Нам жыхарам Расіі. не толькі цікава знаёміцца з беларускім фальклорам. У ансамблі "Маладосць" многаму можна навучыцца: беражлівым адносінам да песеннай і -171- I ўсё гэта ў значнай ступені вызначалася творчай лабараторыяй самога Івана Арцёмавіча. Прывядзем толькі адзін прыклад з яго рэпетыцыйных заняткаў: «Інтэрвалы дзе? Так.. Так.. Выпады! Наплыў ўперад! Вяровачка! Галубец! Ну, што ты там "выкалупаеш"? Давайце яшчэ разок. I рукі. рукі раскрыйце правыя! — сам Іван Арцёмавіч то адступаў, то наступаў на танцораў. то тлумачыў сам, то правіў ■‘Лёня. пакажы! Увага усе глядзіце на Ларысу!” — і зноў : — Сталі на выхад! Заюдзім!.. Разварот!.. Хлопцы, зрабіце гэты кавалак самі. Дзяўчаткі, дзе вы там? Вы-ска-чы-лі! — у рытме ‘‘Калінка мая!” выкрыкнуў ён і на сцэну выпырхнулі дзяўчаты. На вачах нараджаўся сучасны танец '‘Калінка”»8. Сінтэз танцавальнага фальклору і тагачаснай беларускай і савецкай харэаграфіі, цесная сувязь танцавальных вобразаў з народным жыццём дазволілі кіраўніцтву «Маладосці» стварыць сваё непаўторнае мастацтва. Аб яго прыцягальнасці для гледачоў і спецыялістаў сведчаць такія факты з жыцця калектыва. За 10 гадоў, якія прайшлі пасля, так званай. «хрушчоўскай адлігі», «Маладосць» двойчы выступала на Выстаўцы дасягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве. у 1970 годзе гастралявала ў ГДР, у 1973 — у Польшы. У 1975 годзе калектыў прымаў удзел ў Міжнародным фальклорным фестывалі ў венгерскім горадзе Сегэдзе, дзе апрача звання лаўрэата фестываля атрымаў і яго галоўную ўзнагароду «Залатая туфелька». Авацыямі сустракалі «Маладосць» у сірыйскім Дамаску, калі калектыў ў 1984 годзе выступаў у рамках Дзён Савецкага Саюза. Гледачы апладыравалі «Рускім прасторам», малдаўскаму «Ромашэска» (зялёны ліст) і, канечне ж, беларускім народным танцам «Сельскія забавы», «Крупчанская кадрыль», «Уцякач», «Вярэцкая маталіха», «Гульні і танцы Прыдзвіння», «У гасцях у Лявоніхі» і інш. «Маладосць» — лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі і Першага Усесаюзнага фестывалю самадзейнай творчасці працоўных. дыпламант мноства розных конкурсаў і аглядаў.Газета «Знамя юностн» пасля чарговага рэспубліканкага агляду самадзейнага танцавальнага мастацтва адзначала: «Ансамблю прнсуше прежде всего современное прочтенне народной хореографнн, народного хорового нскусства. яркая танцевальная н песенная выразнтельность, цельность н едннство художественного замысла»9. Прызнаннем творчых набыткаў «Мападосці» і яе мастацкіх кіраўнікоў стала і тое. што шэраг лепшых іх работ перанялі прафесійныя калектывы. Вось. напрыклад, Дяржаўны ансамбль танца БССР уключыў у свой рэпертуар «Вярэцкую маталіху», «Груздаўскую польку» (пастаноўку ажыццявіў сам I. Серыкаў), а Беларускі дзяржаўны хор «запазычыў» у віцябчан«Крупчанскую кадрыль» і кампазіцыю «На зямлі беларускай». Не забудзем і пра «Лявоніху», якой ў 1981 годзе давялося выступаць перад удзельнікамі Алімпійскіх гульняў у Маскве. адкрываць Дні савецкай культуры ў ГДР, удзельнічаць у традыцыйных святах мастацтваў Расіі, Літвы. Латвіі, быць на гастролях аж ... у далёкай Канадзе. Нельга не прывесці, хоць і ў скарочаным відзе меркаванні Генеральнага дырэктара фальклорнага камітэта Канады Г. Аандры: «Цудоўныя выступленні *‘Лявоніхі” на міжнародным фальклорным фестывалі дазволілі 50-тысячнай канадскай аўдыторыі адкрыць для сябе і па хВіцебскі рабочы. — 1979. — 19 красав. 4 Знамя юностн. -1976. — 21 толя. -174- Каб знарок думаў, дык не прыдумаеш такіх фігур. Як трапна народ падмячае ўсё ўпрыродзе... Ідалей. ... У Глыбоцкім раёне выніколі не былі? Там бытуе добры танец з назвай дзіўнай — “Бабылі”. Дык вось на вячорках і падгледзелі. як дурэюць хлопцы перад адпраўкай у армію. Пачалі распытваць у старых і выявіліся, што карэньчыкі гэтага танца ў даўнейшае ідуць, калі маладым людзям усё дазвалялася ў апошнія дні перад прызывам. Мы вырашылі гэты танец у сгарадаўняй манеры. Парабілі кашулі, вышытыя, доўгія з даўжэзнымі рукавамі, лапці. 3 гэтымі лапцямі проста смех і гора: пазабыліся людзі, як іх плесці... Але нешта не глядзіць у наш бок Рэспубліканскі Дом народнай творчасці. На сваю рызыку працую над зборнікам '46 фальклорных танцаў Віцебшчыны” — нельга далей хаваць такі скарб аб самадзейнасці. ...Асаблівасці беларускага танца трэба перш за ўсё шукаць у характары беларуса — шчырасці, пачуцці гумару, нейкай шчымлівай душэўнай сціпласці: ў гой жа час задзёр, зухаватасць...»6. Тэкст прыведзен зусім не выпадкова. У разважаннях I. Серыкава бачыцца адзін з галоўных сакрэтаў народнасці беларускай мастацкай культуры -глыбокая повязь народнага і прафесійнага мастацтва, як найвышэйшая эстэтыка і найтрывалейшая аснова ўсяго прыгожага на беларускай зямлі. На аснове фальклорных экспедыцый і працы спецыяльнай пошукавай групы у рэпертуары ансамбля з’явіліся цікавыя танцы «Бабылі», «Гуся-сюся», «Калі лайдакі плачуць», «У гасцях у Лявоніхі», «Дудары», «Пастаўскія карункі», «Чарацінка», былі створаны вакальна-харааграфічна-этнаграфічныя кампазіцыі«Вяселле на Віцебшчыне», «Гульні і танцы Прыдзьвіння» і інш. Спецыяльны карэспандэнт газеты «Літаратура і мастацтва» П. Місько на сгаронках газеты данёс да тагачаснага чытача шэраг цікавых меркаванняў саміх артыстаў ад іх знаёмства з вясковым гледачом. Мяркуем, што з імі патрэбна пазнаёміць і нашага сённяшняга чьггача: «Усе ўспамінаюць і расказваюць амаль ледзь не ўзахопкі. — А помніце, як танцораў бабкі на Смаленшчыне малаком паілі? На дажынках... — Гэта ж мо ў калгасе імя Суворава Сенненскага раёна. — Не, у Сенненскім не так. У Сенненскім бабкі проста абступілі, дзівіліся. А адна, гадоў семдзесят пяць, усё рукамі ўсплёсківала: ‘‘Ды я ж пражыву яшчэ столькі, на вас наглядзеўшыся! Нават сэрца мацней затахкала...” — У “Стайках”, у падшэфным саўгасе — гэта ў Гарадоцкім раёне, больш дзівіліся. Нашы артысты цэлы дзень з імі сена ўбіралі, а тады машыны ўключылі фары, і агітбрыгадаўцы далі канцэрт. Вой, адкуль у вас і сілы бяруцца... — ківалі галовамі»7. Вось так і жылі, працавалі, тварылі і... ўспаміналі артысты-«серыкаўцы». Свой першы значны юбілей «Маладосць» адзначыла ў 1985 годзе. Спецыялісты падлічылі, што за гады свайго існавання ў рэпертуары ансамбля налічвалася каля 300 песень, больш 200 танцаў, 40 канцэртных праграм. А на выступленнях віцебскіх танцораў і спевакоў прысутнічала больш аднаго мільёна гледачоў. 6Літаратура і мастацтва. — 1971. — 17 лют. 7Тамсама. -173- ў кансерватары, заўсёды з цікавасцю адносіўся да наватарства як у мастацтве. так і ў жыцці. Ды глыбока перакананы. што звышмодныя сёння рок, поп, брэйк і гэтак далей — усяго толькі эпізоды ў паступовым развіцці танцаў. I тут не павінна заварожваць небывалыя масавасць. павальнае захапленне прымітыўнымі, найчасцей за ўсё, рытмамі. Сапраўднае мастацтва вызначаюць няспешнасць. глыбіня выхавання і ўспрымання. У нашым выпадку гэта адбываецца тады, калі асноўную нагрузку разам з грэшным целам нясе і ўзвышае душа. Глыбінныя токі народнага танца абавязкова праб'юцца на паверхню сваёй чысцінёй...»14. Такая вось была «Лявоніха» 1970—1980-х гадоў, такой бачыў яе ролю ў мастацтве яе кіраўнік, так выказваліся аб ёй і гледачы, і спецыялісты. Дзеля справядлівасці патрэбна адзначыць, што самадзейнае танцавальнае майстэрства Віцебшчыны на «замыкалася» толькі на «Коласе», «Маладосці» альбо «Лявонісе». Радавалі гледачоў танцавальныя ансамблі Аршанскага, Глыбоцкага. Бешанковіцкага. Пастаўскага раённых Дамоў культуры, ансамблі песні і танца Палацаў культуры Аршанскіх тэктыльшчыкаў «Белая Русь», чугуначнікаў «Аршаначка», завода «Легмаш», Новаполоцкага Палаца культуры будаўнікоў «Юнацтва», якім кіраваў выхаванец серыкаўскай «Маладосці» В. Клячко і інш. 3 канца 1970-х гадоў яркімі канцэртнымі праграмамі радаваў гледачоў вакальна-харэаграфічны ансамбль «Дзвінскія зоры» Палаца культуры нафтавікоў з Новаполацка. Прывабнасць калектыву стваралі беражлівыя адносіны кіраўніка ансамбля да народнай песенна-танцавальнай спадчыны, уменне данесці яе да гледача ў сучасным ідэйна-эстэтычным выражэніі. Таму і «бісіравалі» гледачы танцам «Верабей», «Шэры гусь», «Каліна чырвоная», «Вяселле на заўтрашняй вуліцы» і інш. Танцы, як правіла выконваліся пад акампанемент народных інструментаў -цымбал, ліры, дудкі-берасцянкі, лыжак. пад народныя песенныя мелодыі. У 1975 г. калектыў быў удастоены звання «Народны». а праз два гады яго кіраўнік А. Серы стаў заслужаным работнікам культуры БССР. Адметнасцю ансамбля «Дзвінскія зоры» было і тое, што ў яго складзе дзейнічаў вакальна-інструментальны фальклорны ансамбль «Пеўчыя дудары». які даволі часта выступаў з самастойнымі нумарамі. Дарэчы ансамбль песні і танца «Дзвінскія зоры» меў гонар прадстаўляць беларускае народнае танцавальнае мастацтва на аглядзе-конкурсе, які адбываўся на ВДНГ у Маскве і праходзіў у рамках І-га тура Усесаюзнага фестывалю самадзейнай мастацкай творчасці працоўных. I не толькі прадстаўляў, але і за выкананне цудоўнай вакальна-музычна-харэаграфічнай кампазіцыі «Спаса-Слабодская кадрыль», створанай па матывах старадаўніх танцаў Полаччыны, быў адзначаны дыпломам III ступені. Мастацкі кіраўнік ансамбля А. Серы Галоўным камітэтам выстаўкі быў адзначаны бронзавым медалём. Можа. трохі менш «рэгалій» было на той час у танцавальнага ансамбля «Крыніцы» Палаца культура Віцебскага вытворчага аб'яднання «Даламіт», але ўжо сам факт іх канцэртных выступленняў летам 1984 года ў звёздна-касмічным гарадку (ну, дзе маглі касманаўты і жыхары звёзднага ўбачыць «Рубаўскую скакуху», «Прыдзвінскую кадрыль», «Рубаўскую рассыпуху», «Лявоніху», калі І4Віцебскі рабочы. — 1990. — 16 чэрв. -176- вартасцях ацаніць багатыя народныя традыцыі Беларусі. Канадцы захаваюць самыя цёплыя і ўзнёслыя ўражанні ад незабыўных сустрэч з "Лявоніхайг’ — яркім пасланцам культурнай спадчыны БССР. Багатая палітра, рознастайныя касцюмы, вытанчаныя, жыццярадасныя танцы, іскраметная музыка, дасканалая тэхніка, захопліваючая харэаграфія (выдзелена намі. -А.Р., Ю.Р.) — усё гэта разам напоўніла нашы сэрцы цудоўнымі вобразамі з мастацкай скарбніцы СССР»10. Мяркуем, што гэтымі эпітэтамі можна было б і абмежавацца. Аднак, створаны па асабістаму імкненню і стаўшы на моцныя гворчыя «ногі», дзякуючы апантанасці заслужанага работніка культуры БССР Л. Барадулькі («Лявона», хоць сапраўднае імя было Леанід)«Лявоніха» атрымлівала высокія ацэнкі не толькі ад канадскага аўгарытэта але і ад беларускіх спецыялістаў. Да прыкладу, некалькі такіх думак. Выказаліся: — заслужаны работнік культуры БССР Г. Клёсава: «Ансамбль “Лявоніха” з тых калектываў, з якімі прыемна і лёгка працаваць. I ў адміністрацыйным плане, і ў творчым. Гэта не значыць, што ўсё атрымліваецца без сучка і задзіранкі. Пытанні ўзнікаюць розныя, праблем існуе шмат, але з імі спраўляліся ў многім дзякуючы няўрымслівасці, узважанасці, памяркоўнасці і сапраўды прафесіянальным адносінам да справы як самога Леаніда Сцяпанавіча, так і яго паплечнікаў». Падумала і дабавіла: «.. яна ("Лявоніха”. — А.Р., Ю.Р.) павінна стаць той цэнтрабежнай сілай, вакол якой згуртуецца ў хуткім часе ў Віцебску харэаграфічная школа»11; — інжынер-эканаміст будаўнічага трэста «Віцебсксельбуд» В. Галагунія: «... "Лявоніха” — асобная размова. Яе выступленні, асабістадля мяне, нязменнае вяртанне ў дзяцінства, дзе сярод беднага і нясытнага побыту, адвечнай сялянскай таўкатні па гаспадарцы, знаходзілася месца вясёлай апгымістычнай гулянцы з абавязковымі танцамі “да ўпаду”. Гэты аптымізм і жыццялюбства, напэўна. і выручалі, падтрымлівалі маральна, не давалі захліпнуццаў панурасці і безнадзейнасці... Таму і шчыміць сэрца салодкім болем, калі гляджу на сцэну, дзе шчыруе "‘Лявоніха”, таму не прапускаю канцэртаў з яе ўдзелам...»12; — намеснік міністра культуры СССР Г. Іваноў: «Цікавая самабытная праграма “Лявоніхі” забяспечана, як залатым запасам высокім узроўнем выканаўчага майстэрства. Такое удалае спалучэнне творчай канцэпцыі і сродкаў яе рэалізацыі дазваляе аднаму з лепшых самадзейных ансамбляў краіны (на ўвазе меўся Савецкі Саюз. — А.Р., Ю.Р.) па праву заваёўваць сімпатыі самых розных аўдыторый, самых разнастайных гледачоў, не пакідаючы абыякавым ні старога, ні малога...»13. Не каментуючы, паразважаў кіраўнік ансамбля Л. Барадулька: «Кажуць, кожны кулік сваё балота хваліць. Але асабістую прыхільнасць менавіта да народнага танца вызначаць гіадобным чынам лічыў бы занадта павярхоўным. I вось чаму. Няхай гэта не ўспрымаецца, як самаўпэўненасць. Ніколі не запісваўся шЦыт. па: Віцебскі рабочы. — 1990. — 16 чэрв. "Віцебскі рабочы. — 1990. — 16 чэрв. І2Тамсама. ІЗТамсама. -175- артыстычнасцю вызначаліся вакальна-інструментальны ансамбль «Мцыране» з Полацка, «Колеры» Новаполацкага Палаца культуры будаўнікоў*, вакальная група народнага хору Перабродскага сельскага Дома культуры (песні выконваліся на польскай мове), вакальны ансамбль «Беразняначка» з Докшыц, вакальна-інструментальныя ансамблі«Ваганты» з Верхнедзвінска і «Спадчына» Віцебскага гарадскога Дома культуры (лаўрэат Міжрэспубліканскага конкурсу савецкай эстраднай песні і музыкі «Янтарная труба-75») з цудоўнай салісткай Ленай Бабарыка — усе песні выконвала на польскай мове — якая неаднаразова называлася лаурэатам абласных фестываляў польскай песні (дарэчы. разам з ансамблем спявачка ўдзельнічала ў XII фестывалі савецкай песні ў Зялёнай Гуры і заваявала там спецыяльны прыз за лепшае выкананне польскіх песень). Конкурс выканаўцаў польскай песні аказаўся і жыццёвым, і рэзанансным у культурным жыцці не толькі Віцебшчыны. I ўжо ў сярэдзіне 1980-х гадоў да першых яго арганізатараў далучаецца абласны савет прафсаюзаў і праўленне абласнога аддзялення таварыства савецка-польскай дружбы. На Віцебшчыне, як адзначыў член журы VII конкурса, мастацкі кіраўнік эстраднага бюро Белдзяржфілармоніі Я. Дзягілеў, — склаліся моцныя па саставе і выканаўчых магчымасцях калектывы, не кажучы ўжо аб індывідуальных выканаўцах. якія маглі саставіць канкурэнцыю самым знакамітым спевакам. А рэзананснасць ... Мяркуйце самі, што ўжо ў 1987 годзе Міністэрствы культуры СССР і ПНР пры падтрымцы кіраўніцтвам Беларусі і Віцебскай вобласці прынялі рашэнне аб прыданні Віцебскаму абласному конкурсу нечакана высокага статусу — Усесаюзнага конкурсу выканаўцаў польскай песні. I першы такі фестываль «Віцебск-88» адбыўся ўжо ў ліпені 1988 года. Аб геаграфіі яго ўдзельнікаў можна меркаваць па складу пераможцыў: Джэма Халід і Ганна Фішкіна з Масквы, Марына Захарава з Калінінграда, вакальна-інструментальны ансамбль «Арфей» з Пауладара (Казахстан), Валерый Скаражонак з Гродна і Іна Афанасьева з Магілёва, Таццяна Панамарэнка і рок-фупа «Норд» з Малдавіі, рок-групы «Кром» са Пскова і «Дэльта» з Мінска, Наталля Зотава з Саратава і вакальна-інструментальны ансамбль «Караван» з Таліна, група «Дзвіна» з Віцебскай Рубы і Анжэла Станік з Калініградскай вобласці, «Хорус-група» з Масквы, Леў Цымбала з Гур’ева Казахскай ССР, ВІА «Гуцулачка» з Івана-Франкоўска, польскі кампазітар Уладзімір Корч, кампазітар Леанід Захлеуны і паэт Алег Жук з Мінска. Было таксама вырашана, што лаўрэаты конкурсаў «Зялёная Гура-88» і «Віцебск-88» выступяць у сумесных канцэртах у Маскве і Варшаве. Узрушаныя ацэнкі фестывалю «Віцебск-88» далі касманаўт П. Клімук. народны артыст СССР, кампазітар I. Лучанок, пасол ГІНР у СССР Уладзімір Натарф. зорка польскай эстрады Марыля Радовіч і інш. Мы ж спашлёмся на вядомага польскага акцёра варшаўскага тэатра «Атэнеум» Міхала Байара: «Мне падабаецца выступаць у вас. Вашы людзі надзвычай шануюць артыстаў, а гэта натхняе. Дыпламатычна скажу, што так не ўсюды, не ў кожнай краіне»16. '«Колеры» — адзіны творчы калектыў, які прадстауляў мастацтва Віцебшчыны на XI Сусветным фестывалі моладзі і студэнтаў ў Гаване (Куба, 1978). 1г,Віцебскі рабочы. — 1988. — 26 ліп. -190- менавіта, ВА «Кінавідэапракат» будзе выпрацоўваць усю палітыку відэапракату, вывучаць рэпертуарную афішу, весці праёмкі відэазалаў, пытанні развіцця і кантролю за дзейнасцю відэапракатных арганізацый. Паступова выпраўляліся хібы і недарэчнасці, якія, на жаль, мелі месца і ў Прыдзінскім краі (да сярэдзіны 1970-х гадоў заставаліся не абслужанай кіно значная частка сельскага насельніцтва, для некаторых партыйных, камітэтаў, раённых выканаўчых камітэтаў, прафсаюзных арганізацый праблемы кіно заставаліся другараднай справай, скарачалася колькасць дзіцячых кінатэатраў-спадарожнікаў, дзе-нідзе быў аслаблены кантроль за работай кінаперасовак, былі і такія «цікавыя» з’явы калі аўдыторыі кінапаказу запаўняліся на 28-30% (як гэта мела месца ў Глыбоцкім раёне ў пачатку 1970-х гадоў), або калі ў 160 населеных пунктах з колькасцю пражываючых больш 50 жыхароў з-за адсутнасці клубаў фільмы наогул не дэманстраваліся (Гл.: Ленінская іскра. -1977. — 22 лютага), часта забываліся пра кінарэкламу рэдакцыі шэрагу раённых газет і г.д., і г.д.). Зразумела, што такія з’явы не заставаліся без увагі органаў кіравання. Яны разглядаліся на спецыяльных нарадах у аблвыканкаме, гаркамах і райкамах партыі, на калегіі абласнога ўпраўлення кінафікацыі. абласных, гарадскіх і раённых нарадах работнікаў кінасеткі, «Віцебскі рабочы», дарэчы, пастаянна інфармаваў чытачоў аб тых мерах, якія прымаліся па паляпшэнню работы абласной кінасеткі. Аб тым, што справа зрушылася з месца, мы пісалі трохі вышэй. I дзеля справядлівасці, адзначым, што не толькі зрушылася, а рухалася такімі тэмпамі, што можна было весці размову аб заняцці кінасправай значнай часткі прасторы ў мастацкай культуры Віцебшчыны і вырашэнні ёй адной з галоўных задач — напаўненні і абагачэнні духоўнага жыцця жыхароў вобласці, іх вольнага часу паўнацэннымі эстэтычнымі каштоўнасцямі (нават, незалежна ад хуткага развіцця тэлебачання*). Нарэшче, сёмае. I тут па першы план выступае планамерная і дастаткова эфектыўная работа партыйных і савецкіх органаў кіравання, абласнога савета прафсаюзных саюзаў, абласнога камітэта камсамола па падтрымцы ініцыятыў, прапаноў і пачынанняў органаў кіравання культурай і актывістаў культурна-асветнай работы (напрыклад, такія, якія хутка «разрасліся» напрыканцы 1980-х гадоў — а. менавіта, маладзёжныя дыскатэкі, ці шэфства гарадскіх устаноў культуры над сельскімі). Каб пералічыць усё зробленая, бадай што, не хопіць не толькі аднаго артыкула, але і машгабнага манаграфічнага выдання. Мы ж назавем толькі самае адметнае. I пачнем, здавалася б, на першы погляд, звычайнай для песеннай творчасці з’явы — абласнога конкурса выканаўцаў польскай песні, які ўзяў свой старт у канцы 1974 — пачатку 1975 гг. і спачатку праводзіўся абкамам камсамола пры падтрымцы абласнога ўпраўлення культуры. Пачын не знік бясследна -потым будуць праведзены і другі (снежань 1976), і трэці, і чацвёрты і ... сёмы, які адбудзецца ўжо ў 1986 годзе. Адметнасцю песеннага спаборніцтва было тое, што, пачынаючы з 1976 г., яго пераможцы атрымлівалі права быць рэкамендаванымі ад Віцебшчыны на штогодні фестываль савецкай песні ў польскую Зялёнаю Гуру. Аб папулярнасці конкурсу сведчыць тое, што ўжо з першых конкурсаў цікавым рэпертуарам і Адзнычым, што Віцебская абласная тэлестудыя пачала свае трансляцыі 4 сакавіка 1966 года (Д. Сімановіч, В. Кірылава, А. Шульман, М. Шмерлінг...) -189- Русецкі, А. У. Мастацкая культура Віцебшчыны (Паазер'е, Падзвінне, Верхняе Падняпроў'е): На шляху да новых творчых здабыткаў (1944-1991) : манаграфія / А. У. Русецкі, Ю. А. Русецкі. — Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэрава, 2018
|
| | |
| Статья написана 18 октября 2018 г. 22:26 |
267 КОЛАСАЎЦЫ Назвы такой да 1944 года не было. I ўсё адно для мяне яны коласаўцы. Так з вялікай пяшчотай назы-ваюць гэтую трупу на маёй роднай Віцебшчыне, і не толькі на ёй. Колькі я жыву, столькі памятаю гэты тэатр і спадзяюся дажыць вызначаны мне вск разам з ім, ра-дуючыся, што ён жыве, нястомна расце, працвітае і, як заўсёды, заваёўвае сэрцы людзей. Першыя спектаклі БДТ-2 мне давялося бачыць яшчэ да вайны. Тады мы — і я, і тэатр — былі зусім дзеці. Мне год сем. Ён гады на чатыры старэйшы. Бачыць і ў Віцебску, які пасля правінцыяльнай тады Оршы здаваўся вялізным, як Парыж, і ў самой Оршы, у даваенным драўляным тэатры, пгго так утуль-на размяшчаўся сярод дрэў парка над рэчкай Ар-шыцай. Ясна, што тыя спектаклі моцна падзабыліся, але адчуванне свята ад святла, яркасці фарбаў, музыч-насці, нават паху сцэны — яны не забудуцца. I ме-навіта з гэтай прычыны я не верыў і не буду верыць у хадзячую тэорыю смерці тэатра, забітага кіно і тэ-лебачаннем. Не будзе такога, пакуль існуюць дзеці, якія прагна глядзяць на заслону і чакаюць дзіва, якое адкрыецца іхнім вачам, а пасля застаюцца сябрамі гэтага дзіва, гэтага свята — на ўсё жыццё. Не будзе для мяне асабіста і для тысяч і тысяч іншых, бо на свеце былі і ёсць — коласаўцы. ...Памятаю іх выязныя спектаклі пасля вайны ў выпаленай, ушчэнт спапялёнай Оршы. Калі нават завея не магла выць у руінах, бо і руін не было (нем-цы разабралі іх на ўмацаванні). Тэатр выступаў тады ў сяк-так адноўленым будынку старога касцёла. I ў нас, падлеткаў, ясна ж, не было грошай, каб пагля-дзець усе спектаклі. А нам так хацелася гэтай вяліз-най штодзённай радасці! Мы проста не маглі без яе жыць. Як без хлеба. Грэшным чынам, гэта я абследаваў тады хады ў мурах касцёла і дазнаўся, што імі можна прабрацца і на галёрку (былыя хоры), і пад сцэну, і, у горшым выпадку, на гару, адкуль відаць было толькі патыліцы акцёраў. I мы (хай даруе нам адміністрацыя) кожны раз 268 пранікалі туды і глядзелі, і смяяліся, і абліваліся слязьмі. Ці мог я тады думаць, што «Званы Віцебска», першая з маіх п’ес, якая ўбачыць святло рампы, убачыць яго менавіта тут, на падмостках тэатра ві-цебскага, што ёю адкрыецца свята 1000-годдзя гора-да, што любімыя мае акцёры будуць гаварыць мае словы, што ў гэтым тэатры я ўрэшце не толькі глядач? А здарылася так. Такое шчасце здарылася. I падзеі трохсотгадовай даўнасці, апісаныя мной, ажылі ў знаёмых мне так даўно мурах, у абліччах так даўно мною любімых. Мне лёгка і радасна працавалася з імі. I з рэжысё-рам, і з мастаком, і з кампазітарам, і з усімі акцёрамі да адзінага. Гэта, згадзіцеся, шчасце. I калі вам будзе так жа добра з усімі намі, з гэтай п’есай, з гэтым цу-доўным тэатрам — мы будзем лічыць, што зрабілі ўсё, што маглі. Гэты тэатр для мяне, як каханне, на якое адказалі ўзаемнасцю. Я дзякую яму. Коласаўцы (с. 268) Упершыню — Тэатральны Мінск, 1976, № 2. Друкуецца па тым жа выданні. Уладзімір Караткевіч ЗБОР ТВОРАУ У ВАСЬМІ ТАМАХ. Том 8 К н і г а 2 МІНСК «МАСТАІДКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1991. *** Кастусь Каліноўскі (с. 5) Смерць і ноўміручасць Упершыню — Полымя, 1980, № 6. Датуецца 16 лютым — 30 жніўпем 1963 г. паводле аўтарскай паметы на рукапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР ф. 11, в. 1, адз. зах. 135. Пастаўлена тэатрам імя Я. Коласа ў 1978 г. (рэж. В. Мазынскі). Мела поспех у гледача. Гл. рэцэнзіі: Н. Первякова. Галоўны герой — Беларусь.— Тэатральны Мінск, 1978, № 1; Т. Сцефа- ненка. На сцэне — «Кастусь Каліноўскі».— Віцебскі пабочы 1978, 19 снежня. ’ Творчая гісторыя п’есы няпростая, пра што сведчаць каля дзесяці яе варыянтаў. Тэксты іх захоўваюцца ў асабістым ар-хіве У. Караткевіча, якім ведае Н. С. Кучкоўская, у бібліятэцы АН БССР, ЦДАМЛіМ БССР. Адзін з ранніх варыянтаў п’есы вядомы пад назвай «Руна пра Кастуся». Гэты варыянт мае «Заў-вагі для акцёраў» — своеасаблівы аўгакаментарый да п’есы. «Заўвагі...» дапамагаюць глыбей зразумець аўтарскае бачанне герояў. А па сутнасці, тут выкладзена і эстэтычнае крэда Карат-кевіча-драматурга. Асаблівую каштоўнасць уяўляюць аўтарскія выказванні наконт жанравай спецыфікі руны, наконт характару Кастуся («крый божа даць... нешта ад правадыра») і аўтарскае разуменне характару станоўчых і адмоўных герояў («...усе ў п’есе павінны быць людзьмі»). «Заўвагі...» сведчаць пра рэжы-сёрскія здольнасці У. Караткевіча, добрае веданне ім сцэнічнай справы. Друкуюцца ўпершыню (па машынапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 138). ЗАЎВАГІ ДЛЯ АКЦЕРАЎ Нягледзячы на тое, што гэта — «трагедыя» — «рвать страсть в клочкп» не рэкамендуецца. Гэта руна, то бок паданне, песня, а людзі паданняў павінны быць значна цішэйшыя, чым жывыя, больш задушэўныя і стрымана рамантычныя. Гэта асабліва да-тычыцца сімвалічных сцэн, героі якіх нават рухаюцца запаволе-на, нават гавораць глухавата, нават жэстыкулююць амаль аднымі скупымі і выразнымі рухамі рук. Шумнымі і гарластымі, салё-нымі і нястрыманымі павінны быць толькі «народныя» сцэны. Іхнія героі павінны напінацца і напівацца, гарланіць і рагатаць, жартаваць, плявацца, лаяцца і ўчыняць усялякія іншыя дзеянні, прынамсі, як цэлы дзесятак Гарганцюа. Непрыкрытая буфанада, фарс, рогат ва ўсю глотку — тут ніколі не перашкодзяць. ІЗіць дык біць, секчы галовы дык секчы, скакаць у магіле дык скакаць. I, аднак, за ўсім гэтым павінна цвёрда праглядацца веліч, бо гэта яны героі трагедыі, хаця самі і не разумеюць гэтага. Характар астатніх сцэн падкрэсліваецца нават дэкарацыямі. Змрок і блыта-ніна вуліц старой Вільні, гмахі яе касцёлаў — самі павінны вы^ клікаць у акцёра адпаведны настрой. Калі да подыху стагоддзяў дадаць яшчэ тое, што паўстанне асуджана на смерць з самага па-чатку, дык гэтае наканаванне, якога ніхто не разумее, але адчувае кожны, павінна прыдаць паводзінам людзен горкае, страшнае і ад гэтага яшчэ больш чалавечае, велічнае і горкае адценне. 573 # I менавіта таму крый божа даць у характары Кастуся нешта ад «правадыра», а ў характары, скажам, Вастравуха — нешта ад пшкаводда, ад Напалеона. Правадыроў х напалеонау робіць удача (і то не з такіх людзей, як нашы героі), а ў нас — апошнія месяцы мяцяжу. Мятеж не может кончнться удачей. В протнвном случае его зовут нначе. Нашы героі проста людзі, выключныя людзі, вельмі страсныя, добрыя і чалавечныя. Яны робяць тысячы памылак, але з гэтай прычыны яшчэ больш дарагія нам, бо іхнія памылкі таксама ад любові. Ад галоўных станоўчых герояў хацелася б вялікай высакароднасці, асаблівай, глыбокай і, вядома, не той, што ходзіць на катурнах, а той, што прымушае выключна высокага чалавека заўсёды сутуліцца, каб не падкрэсліваць свайго росту. А рост гэты ўсё адно прыкметны. I яшчэ адно: крый божа рабіць дурнямі ворагаў. Мураўёў, магчыма, нават разумнейшы за Кастуся (іначай перамога не да-лася б яму так параўнаўча лёгка), але гэта ганебны розум бліску-чага адміністратара дзяржавы катаў, розум, не сагрэты ні дабры-нёю, ні вераю ў людзей. I, адыак, Мураўёў чалавек. Яму нельга дараваць, але яго можна зразумець. Наогул, усё ў п’есе павінны быць людзьмі. I дэ Салье зусім не легкаважная распуста і не дурніца, а проста жанчына, нгго шукае кахання, не думаючы аб тым, ці вартая яна яго цяпер. I Парафіяновіч — не той здраднік, што скуголіць і качаецца ў на-гах: «А браточкі вы мае: ручкі-ножкі пацалую, а я ж не сам да нем-цаў пайшоў». Такі стандарт набіў аскому, такі лямант ганебна чуць са сцэны і экрана, бо гэта хлусня, бо нават здрада для самога здрад-ніка з’ява заўсёды абгрунтаваная. I вось гэтую логіку кожнага ха-рактара, карані яго, павінен паказваць кожны, не думаючы аб тым, хто ён: герой у плашчы,ці нягоднік у шортах. I тады ўсё астатняе прыкладзецца, але характары будуць жывыя, і нам будзе не смешна, а страшна. У гэтым, у характарах,— галоўнае, а зусім не ў тым, урэшце, малаважным факце, што Беларусь і Літва паўсталі, а потым іх скарылі, што Мураўёў быў вешацель і спавядаў фаталізм, а Ка-ліноўскі быў харошы і навучыўся дэмакратызму, чытаючы арты-кулы Чарнышэўскага. Людзі, вось што галоўнае. Розныя: дрэн-ныя, добрыя або проста цёпленькія, дурныя ці разумныя, людзі, скутыя адным ланцугом. Праблемы шавінізму, сенсіманізму і г. д. нас не павінны тут цікавіць. Руну, песшо гэта не цікавіць ніколі. Яна не дуМае, што гістарычны гетман Сагайдачны быў не вельмі і варты за-хаплення чалавек. Яна проста памятае, што ён «обміняв жінку на тютюн та люльку»,і, у захапленні ад заліхвацкай гультайскай прыгажосці гэтага ўчынку, гарланіць ва ўсё горла: «Ой, на горі тай женці жнуць>>. Так і нам. Проста перад намі ўстаюць людзі, якія жылі сто год назад, але якіх мы разумеем, магчыма, лепей, чым сучаснікаў. Устаюць, кахаюць, сварацца, гінуць. Адных з іх катуюць і гоняць — а значыць, яны маюць права на наша спачу-ванне, на наша сэрца. Вось і ўсё. Адны з іх болып любяць людзей (а значыць, і мы любім іх), другія — фальшывую ідэю велічы, якая — не веліч дзяржавы, якая даўно не дзяржава, а турма, 574 і спакою, які не спакой, а застой. Таму першых мы любім а дру-гіх ненавідзім, але разумеем. Я магу расказаць кожнаму акцёру, які захоча падрабязную біяграфію кожнага з герояў (тым больш што цалкам выдуманых сярод іх амаль няма, і толькі некаторым я, каб мець прастору для выдумкі, змяніў прозвішчы: скажам, Юзэфа Яневіч — Юзэфа Баневіч,— мне не падыходзіў яе ўзрост, трэба было прыбавіць некалькі год). Магу расказаць, як яны апраналіся, якія кнігі чыталі, якія ў іх былі валасы, жэсты, вочы, паходкі — але я думаю, што запісваць гэта не варта. Матэрыял для гэтага — у дыялогу, а жэсты і іншае прыдумаюць самі творцы, і аўтару менш на ўсё варта шчаміцца ў гэтьі працэс. Таму я скажу толькі пра некаторых, каб акцёры пазбавіліся грубых памылак. I яшчэ, каб яііы ведалі^ чаго нельга рабіць ні ў якім разе, бо гэта не адпавядае характару, задуманаму аўтарам. Дык вось: Каліноўскі — на пачатку п’есы яму 25 год. У жыцці ён быў сярэдняга росту, але ў нас не трактат, а руна, таму нам важна ўяўленне аб ім. А героя ўяўляюць высокім і гожым. Няхай будзе так. Я казаў ужо, што ён ваявода, гсрой, талент, але ніяк не правадыр, не манумент. Проста чалавек, страсны, гарачы, нястрыманы чалавек, любоў якога да народа (абстрактная спа-чатку) запаліла ўрэшце невялікую, найбольш чуткую да праўды, частку гэтага народа і стала ў канцы асэнсаванай любоўю. Ен чалавек жывы і разнастайны, але недзе, падтэкстам, мы павінны ўвесь час адчуваць, што гэта пра такіх, як ён, сказаў паэт: «Твой сын жнвет, чтоб пасть в неравном бою, всю горечь мук прннять без воскресенья». Станевіч — яго сябар, гэтым сказана шмат. Ён толькі трохі болын просталінейны, бо не адчувае такой адказнасці, як Кастусь. В астр аву х — чалавек тыповы для паўстанцаў 1863 г. Лі-чыў, што мужык сустрэне яго абдымкамі, а мужык, на жаль,сустрэў У многіх мясцінах доўбняй. Гэта пра такіх пісаў Жэромскі: «Всё пронграно, беспутно спутцено до последней шіткп... Вот сейчас выползет страх...» Цікава паказаць адраджэнне гэтага чалавека. Ад шляхецкага рамантызму да ўсведамлення таго, што ў пара-жэнні трэба быць больш мужным, чым у перамозе. Юзэфа Яневіч — божая маці паўстання, Марозава паў-стання. Уладнасць да закасцянеласці, калі справа ідзе аб праўдзе паўстання. I, непрыкметна, вялікая дабрыня. Яе гумар павінен быць заўсёды нечаканым: сярод суровых іранічных сказаў рагітам выскачыць, як чарцяня з бутэлькі, жарт. Яўхіміха — баба з тых, ідэйныя продкі якіх адны, оез мужыкоў, разграмілі калісьці аглоблямі пад Масквою нагайскую арду. Мужыкі былі ці то ў паходзе, ці то п’яныя. Усе як адзін. Так што кіравалі пабоішчам таксама бабы. Яўхіміхі. Барданос — па жонцы і муж. Трошкі больш лянівы, бо жончынай энергіі хапае на дваіх. Васіль Вашчыла, якому нс далі разгарнуцца, Пугачоў з невялікай арміяй. Такія, як ён, спачатку, па цемнаце, могуць порах падпаліць у роде пана-настаўніка («усё адно пан>), а потым робяцца героямі. Дзіўпа, але ён дооры. Л о се ў — ні ў якім разе не дурань. Чалавек, магчыма, і не бліскуча адукаваны, але прыродна разумны. Хітрая і небяспеч-ная асоба, сышчык па самай натуры сваёй. 575 Мі/раўёў — аб гэтым пісаў ужо. Трэба памятаць толькі, што і ён — чалавек з трагедыяй, што ён увесь час вымушаны (і не без поспеху) змагацца з самім сабою, з рудыментамі пакут сумлення. Выключна разумны, жорсткі. 51 к вораг страшны. Як разбэшчвальнік душ — жахлівы. Як чалавек — увасабленне тоіі смяротнай сілы, якая ва ўсе вякі гняла людзей. Сімвал адвечнай іерархіі насільства. Перст лёсу з мяса і крыві, які нібы забыў, што ён памрэ, як усе. II арафіяновіч — аб гэтым паўтару толькі тое, што га- варыў ужо. Хай ён, чорны здраднік для пас, будзе ва ўсім мець рацыю для сябе. I таму акцёр павінен паважаць сябе ў гэтай ролі і не абражаць яе віскам і дрыжэннем каленак. Проста дзевятнац-цацігадовы няўдачнік. Камісар без ваяводства, разбіты без адзі-нага бою палкаводзец, каханак без каханай, паўстанец без муж-насці, аплецены хітрым і страшным ворагам. У подласці ягонай прысутнічае нават нейкая веліч адчаю. Пасланец жонд у — зародыш Цэзара без задаткаў Цэзара. Чалавек, які пайшоў у бунт, бо лічыў яго пачаткам кар’еры, а цяпер не кідае толькі таму, што амністыі няма і яго павесяць. Падман лічыць падмуркам палітыкі. 3 такіх, калі бог дае ім рогі, вырастаюць дыктатары. Г о г е ль — роля не такая простая, як здаецца. Гэта не проста нягоднік. Гэта нягоднік з прэтэнзіямі. Праз некалькі год яго пачне рваць друкаваным словам, і тады ён выпусціць кніжку, у якой будзе паклёпнічаць на Кастуся. Панцялееў — вобраз важлівы таму, што гэта апошняя пе-рамога, Кастуся. Капітан Панцялееў стане з часам рускім рэва-люцыянерам, актыўным дзеячам «Зямлі і волі». Таму нават у памылках і зманных выказваннях ён павінен быць вельмі абаяльным, як кожны сумленны і чысты чалавек (пазней абзац быў закрэслены аўтарам). Караткевічаў вобраз Кастуся Каліноўскага — гэта, бадай, са-мае глыбокае, шматграннае і аб’ёмнае яго ўвасабленне ў савец-кай літаратуры. Бо ён прайшоў праз паэзію, прозу і драму пісьменніка. Ад верша, рамана да п’есы ён даследваўся аўтарам на розных узроўнях. I ў выніку вобраз атрымаўся цэласным, успры-маецца жывым, запамінаецца. Але поўнае ўяўленне пра Караткевічаў вобраз Каліноў-скага чытач будзе мець толькі пасля таго, як пазнаёміцца з яшчэ адной яго іпастассю, увасобленай у лібрэта балета «Кас-тусь Каліноўскі», якое ніжэй прапануецца чытачу. (Друкуецца ўпершыню, па аўтографе, які захоўваецца ў асабістым архіве У. Караткевіча.) Кастусь Калыновскіій Лабретто балета в трёх частях, десятн картынах ЛНЦА Кастусь Калнновскпй — (в снмволпческпх сценах — Свет). М а р ы с ь к а. ІД а р ь — (в снмволнческнх сценах — Князь Тьмы). М а т ь. Г е л е н к а. Епнскоп. Прочне. 576 — Каго любіш? Люблю Беларусь! — То ўзаемна. (Паро.іь повстанцев 1863-1864 гг.) Вступленне к лнбретто Восстанпе 1863—1864 гг. протпв царнзма. Вождь самого демо-кратнчного его крыла, «красных», Кастусь Калпновскнй. Жнзнь его, отданная за счастье белорусов п вообше всех простых н угнетенных землн. Край с богатым прошлым, лпшенный в этот момент даже названпя. Сложнейшее сплетенне чаяннй, страстей, самолюбнй. Царнзм, лншаюшнй даже права дышать, «белые» магнаты, ду-маюшне только о своем кармане, н «красные», нскренне болеюшне за свободу, демократню, соцналнзм, кровью платяшне за свон убеждення. На поле боя, в тюрьмах, на внселнцах. «Красные», впн-тавшне в себя нден французской революцнн, польскнх демокра-тов, нден Герцена н Чернышевского. Н «самый красный», под-польная клнчка которого — Халювыч — велнкнй сын Белорусснн, Калнновскнй. Главное действуюшее лнцо балета — он. Н народ. Доведсн-ный до крайней степенн отчаяння, обманутый, выступаюшнй зачастую протнв свонх же лучшнх друзей н заступннков. Слож-ность обстановкн была в том, что муравьевымн всех мастей был пушен слух: повстанцы — это господа, восставшне, чтобы вернуть крепостное право. Случалось, что мужнкн даже обрашалн протнв ннх оружне. Однако Калнновскнй, Врублевскнй, Траугутт н подоб-ные нм своей кровью купнлн этому народу-царнсту поныманые. Н, мало того, будуіцее. Потому что ыменно в память о ных, жертвах восстаніія, был провозглашен 28 сентября 1864 года в Лондоне, в Сент-Мар-тшс-Холле 1 Мнтернацыонал. Этн людн хорошо прожшш н хорошо, пусть трагнческн, умерлн. За народ, за его хаты, за его право дышать. Сюжетом балета будет являться нх борьба протнв царнзма, протнв всех угнетателей. Борьба Кастуся. Н его любовь к Ма-рыське. Мы мало знаем о ней. Скорей только по слухам. По кресту, воздвнгнутому ею в память Кастуся неподалеку от хутора Аняліш. Ну н еше нз стнхов Калнновского. Марыська, чарнаброва галубка мая, Гдзе ж ся падзела шчасце і ясна доля твая; Усё прайшло-прайшло, як бы не бывала, Адна страшэнна горыч у грудзях застала. • •••••••••••••••■ Калі за нашу праўду бог нас стаў караці Дый у прадвечнага саду вялеў прападаці, То мы прападзем марна, но праўды не кінем. Хутчэй неба і шчасце, як праўду, абмінем. Онн «прапалі не марна>. Утверждснне нх бессмертня п вслпчня вот основа балета. 577 Вступленне к балету Могучне звукн. Может быть, песня ссыльных повстанцев 1863 г. (на ее основе). А за тым краем, Мы цябе не ўбачым. Як за тым раем Бойся, ўрад, Мёргвыя нават заплачам. Бойся, кат. Краю наш, Вернемся! Раю наш— Убачым! Тьма. Полная. Какне-то звукп, какпе-то зловеіцне двпження. Потом — тюремная решетка. В свете, который она отбрасывает на пол, лежпт распростертый человек. Поза пзломанного, быть может, даже сломанного. Падшпй ангел, сброшенный после восстання про-тіш бога с небес. ...Н внезапно этот «падшпй ангел» пошевелпл-ся, оперся на рукн. Повернулся. Должна светпть пробуждаю-шаяся мысль. Как свет мартовского, еіде зпмнего, брезжушего слабо — желтого предрассвета за окном. Адна страшэнна горыч у грудзях застала. Калі за нашу праўду бог нас стаў караці. ЧАСТЬ ПЕРВАЯ Картына первая Свет. В солнечных крестпках заячьей капусты. В молодом еіце папоротнпке. В лесу — мокром! — светло от берез. Ндут девушкп. Несут на руках самую краспвую: в венке нз молодых веток березы. «Нзбнрают русалку». Русалка — Геленка. ...Только одной Марыське не по себе средп подр>т. Ветер какой-то уноспт ее прочь к березам, к озеру, белому, словно молоко, к цветам, которые она гладпт. Свет словно ясней п ясней (свет, вообіце, должен быть чуть лн не лейтмотпвом — он, п, понятно же, музыка — должны созда-вать пснхологпческое, цветовое, световое воспрпятне. й, конечно, обосновывать настроеные в связп с картпнамп). Танец ожндання Князя Света. Н Князь появляется, Кастусь. Впднт, как девушка целует цветы. Вспугнутая, она бросается от него. Не пускают деревья, трава, цветы. Н она понпмает, что все напрасно, что ннкуда не денешься. Танцевать начннаюг даже березы. Кружатся, кружат го-лову. Попытался танцевать — на мннуту пспугав пх — даже коря- вый лесун-пень. Н успокоплся. Н на всем успокоенне... Солнце... Любовь. II вдруг солнце, неол<пдагао, быстро, склоняется к горпзон-ту. Кровавое. Н мотпв песнп: Ой, закурэла! Ой, задымела Сырымі дрывамі! Будзем мы, хлопцы, будзем мы біцца За волю з панамі! Угасает мотпв любвн, мотпв поцелуя, счастья. Угасает свет. Деревья начпнают таять, становятся печальнымн н прпзрачнымн. А главное, все глуше н пронзнтельнее становнтся клятва любвп, запал, сопротнвленне. Всё. Будто кто-то все отнял. Проіцанпе. 578 Картына вторая Городок. Обычные «кошачыі лбы» булыжннков. Костел. Церковь. Все что положено. Сгоняют рекрутов. Плач, оттесняют женодіш, детей, старнков. ...Все это похоже на шабаш ведьм. Да нет, еіце пострашнее. На шабаше нет бесправпя. Заламываясь ндут людп. Страшный, безотрадный звучнт над плоіцадью мотнв: А ўжо ж бяроза завіваецца, Кароль на вайну сабіраецца: «А ў каго сыны ёсць,— дьпс высылайце, А ў каго няма,— дык хоць наймайце». Загаласіла удо-вач-ка: «Бедная мая ты галовачка!» Ясно, что людн на краю ненавнстн н отчаяння. Н вдруг звукн колоколов. С двух сторон. Н рукн опускаются, н поннкают головы, н сгнбаются коленн. Рекруты пошлн. Каля мяне кулі, як пчолкі, гулі. Ля мяне дружочкі, як мост, ляжалі. Свнстят плетн. Благовест постепенно переходнт в ярый, страшный набат. Появляется Кастусь с людьмн. Свет. Н от этого света псче-зают обе процессші, псчезают жандармы, кажется даже, что раст-воряются в свете самн костел н церковь. Борются друг с другом два мотнва. Мотнв рекрутов: Ой, за ярам гара, за другім — гара, А тая гара, дый апошняя. Каня вядуць. Конь спатыкаецца. Маё сэрцайка, ды разрываецца. Н мотнв людей: Чуеш крок загонаў: Крочаць легіёны. Прыйдзем мы яшчэ змагацца За цябе, свабода. Побеждает мотнв Людей. В зареве этн Людн уходят с пло-іцадн. Картына третья Фольварок на берегу озера. Однчавшнй сад. Всё, казалось бы^, ндшілнческн н даже музыка говорнт об этом, почтн как в первой картіше. Н все же все так, да не так. Глубокая печаль н тревога в этой нднллнн. Светает, н мы внднм, каік нз тумана в однчавшем саду появляются кресты, какпе-то корчн, напомннаюшнс людей. Странные, как в работах Даугвнлене. Н, средн всего этого, сколь-знт светлая тень ждуіцей Марыськн. Появляется Кастусь. Н, казалось бы, снова повторяется песня велнкой любвн как тогда, на русальном гіраздннке. Но н в этой песне все более домнннрует печаль, а потом н все нарастаюіцая тревога. Потому что на горнзонте, за озером встают н встают тучн, про-ннкнутые огнем. Н тучн этн борются с огнем, н огня то болыне, то меньше. Н, словно отвечая этому внденшо, танец становнтся то тя-гой одного человека к другому, то мучнтельным вынужденным отталкнваннем, когда другого словно отрываешь от сердца. 579 Огонь, наконец, побеждает, залнвая всю узкую полосу над го-рнзонтом. Н Кастусь решает. Он отрывает себя от женшнны. Он — Калнновскнй. Это главное. ЧАСТЬ ВТОРАЯ К артгін а четвертая В двухсветном зале старого панского дома ндет свадьба. Но это какая-то странная свадьба. Звучнт та же музыка конца третьей картнны, только епде более тревожная. Зал освешают не только свечн, но н кровавые сполохн за окном. Большннство муж-чші н даже сам молодой — прн оружнн. Бокалы звенят напряженно. Н даже в свадебной музыке на хорах — звукн повстанческого гнмна. Божа, што краю праз доўгія векі Даваў чэсць, славу, сцярог ад няволі I, не жалеўшы айцоўскай апекі, Даваў пацеху ў няшчаснай долі, Перад алтары малітву прыносім: Айчызну, вольнасць вараці нам — просім. Невеста сннмает фату, набрасывает на плечн черный плаіц. Орксстр грянул мазурку. Невзпрая на все велпчне музыкп, в ней звучпт скорее не задор, а почтп зловешнй трагнзм мужества людей, решпвшнхся на все. Это как бы последняя мазурка. Что-то загремело. Как гром с ясного неба. й это что-то словно резко отсекло танец. Людн стоят, как скульптурные группы. Потом жена целует мужа н подает ему ружье. Снова та же темнпца іі та же решетка. Грозные звукн мазуркн. Человек с мучнтельным уснлнем встал, будто нз камня выломнлся. Лагерь повстанцев. Густой лес на обрывнстом берегу рекн. Деревья корявы, нзогнуты, страшны. Н такне же деревья внсят на обрыве, кронамн вннз, впнвшпсь корнямн в землю. Но не только деревья. Весь обрыв в расколах. Земля словно раскололась на частн н в этпх шпрокнх треіцннах огонь, будто оттуда нзлнваются языкн нспепеляюшей лавы. Ревушнй огонь горнов, грохот молотов, вспышкн пламенн. Стопт, опершнсь на ружье, в глубокой задумчн-востн женпх нз предыдугцей картнны, смотрнт на ковалей. Это куют косы. й основой решення зрелнша в этой частн, быть может, могла бы стать картнна Гротгера «Ковка кос». Пока что это н есть пснхологнческое состоянне повстанцев. II, словно поддержнвая его, звучнт вокалнз одного нз ннх. К а р т іі н а п ят а я К ар т іі н а ш е с т а я Вось мой народ, Як ільвіца ўстае. Смелы, ён не ляжа, Паісуль не нап’ецца Варожай крыві. Як ільвіца, ўстае, I, як леў, уздымаецца. ГІраўда над намі. 3 намі ў гневе, У гневе Наш народ. 580 Кончшіся вокалнз. Прнход Калшювского. Пламя вспыхнвает сше ярче, озаряя скрюченнын, словно от мукн, лес Смотр готовностн к бою. ГІостепенно танец сам превраіцаегся в огненную лаву, в стпхпю люден, рвупднхся в бой, стнхню ко-торая сметет все. ’ ’ ...Н вот топоры, вплы н косы на фоне заката. ...Рушатся темннцы, н узнпкн выходят на свободу, н лава все ярче. Н тем-ннцьі горят. II замкп горяг. II все крепче мелодня уверенностн в победе. Черного все меньше. Все больше красного. А после апофеоза все словно зампрает, растворяется. Н высвечены только двое Кастусь п Марыська. Н мелодня освобождена, н танец освобож-ден. Онн уже даже не танцуют, а летят. ЧАСТЬ ТРЕТЬЯ Картшіа седьмая Купалье. Поскольку мужнков нет, то звучнт мотпв песнп прн-блнзнтельно такого рода (ее узнают все). ІІІчыравала у бары пчала, Гаравала ў бары ўдава, Па верхавінах лятаючы, Верхавіны рубаючы, Салодкі мёд збіраючы, Абед бедны гатуючы, Раі ў звівы рыхтуючы, Дробны дзеткі гадуючы. Спакой вулля вартуючы. Ну, вдовы вдовамп, а девушкн вышлн на берег над рекой праздновать Купалу. Венкн с прнкрепленнымн к нпм свечамн уплывают рекой. Хоровод. Марыська в стороне. Главное место в солнцевороте девчат прпнадлежнт «русалке» Геленке. Возноснтся над толпой в ночн пылакяцпй днск: колесо, обмо-танное соломой. Голубой от луны н красный от огня хоровод. Н березы такне же. Н река. М огнем расцветает папороть... Свет все яснеет. Начннают прыгать через костры. Н голубее, свет-лее всех Геленка. Н вдруг грохот. Зарннцы не зарннцы, гроза не гроза. Упало с шеста огненное колесо, покатплось по обрыву, упало в воду, угасло. Тучн встают над всем. Над разогнанным хороводом по-является средн своей ратн Князь Тьмы. Хватают. Ташут. Потянулн в лес н Геленку. Отвратнтельная сцена наснлня н сломленного протеста... Папороть-цветок угас в неожнданном молчаннн. Совсем темно. Марыська бросается на помогць подруге, путается в травах. Деревья, ставшне внезапно похожнмн на какнх-то фантастпческнх чудовнш, ловят ее (н остальных) за рукн, волосы, ногн... Выхода нег... Над мнром Князь Тьмы. Плеск воды. Нсчез на ней последннй венок. Потом, словно по-вторяя «русальную неделю», выходят русалкн. На этот раз на-стояідне. Несут мертвую Геленку... А хоровод снова сходнтся, сплетается, кружнтся. Только в нем нет одного звена (как н в музы-ке тегіерь, чего-то словно не хватает). Н это уже не хоровод, а скорей какая-то страшная нгра, вроде «цепн»: передннй летнт н раскручнвает всех остальных (нм трудней, чем первому) до почтн 581 немыслнмой скоростн. Лншь бы не оторваться, не отлететь, не унасть! Н тут выходнт мать Геленкн. Девушкн нет. Осталась скорбь, плач, прнчнтанне, которое несется в звездное небо. По настроеншо, по глубнне настояіцей трагеднп что-то вроде: А адкуль мы цябе дажыдаць... будзем? 3 якога мы цябе акенца выглядаць... будзем? Появляется Кастусь. Слышнт все н особенно плач. Все горе народа — в нем. Н все это горе н в сердце Кастуся. ...Танец — горькое утешенне для матерн. Танец-клятва. Танец-месть. Танец — обешанне нового дня. Картпна восьмая В ночном костеле тускло светятся статуп святых н готпческне своды сотрясает музыка органа. Ндет венчашіе Кастуся п Марысь-кн. Музыка органа нногда прерывается, н тогда вкрадывается ме-лодня леса, светлого от берез, мелодпя вечной любмі, вечной верностн, вечной счастлпвой судьбы. А потом опять, как прпко-ванный цепямп демон, крпчнт, угрожает, ревет орган. Н когда онн, обменявшпсь кольцамн, обвенчавшпсь, все под ту же мелодню светлого леса, выходят нз костела, над городом вырас-тает Князь Тьмы. Демон, прнкованный в органе, взревел, словно его убнвают. Слугн Князя Тьмы венчают пару цепямн. То же венчанпе, но уже в кандалах. А потом онн отрывают его от женіцнны н ведут. Лязг це-пей. Женшнна остается одна. Умолк н орган. Перапёлка! Яечкі пабёруць, Ты не ві гняздзечка Пастушочкі. Блізка ля дарогі, Канюшочкі, Перапёлка. Конікі пагоняць, Пастушочкі Гняздзечка разбураць, Кароўкі пагоняць, Канюшочкі. Она берет свечу н пдет к образу богоматерн. Свеча вы-падает нз ее обессшшвшпх, безвольных рук. Н тогда жешцнна падает перед распятнем, раскпнув рукн, как лежал Кастусь в первой картнне. Упавшая свеча гаснет. Навалнвается мрак. Картына девятая Снова камера в темшіце Домпнпканской тюрьмы. Калнновскнй все еіце встает протнв этой тьмы. Это мука, но он все же старается вырастіі во весь рост. Несломленный, не павшнй духом, полный ненавнстн н презрення, непокоренный. Раскованный раб Мнкель- анджело. Вот-вот, уже вот-вот... яснеет голубой свет за окном. Зву-чнт мотпв светлого леса. Качается за окном ветвь цветуніей яб- лонн. Н опять гремяіцая тьма. Опять встает Князь Тьмы со своей ратью. Онн наступают на человека. Онн ндуг. Нх много. Ндет сцена отчаянной борьбы одного человека с сотнямн. 582 Оніі как безглавые лемуры на оіцупь ловят его, пногда это нм удается, но он отшвырнвает нх рукн, бросает наземь. М сам па-дает на коленн. Н подннмается. 14 встает, все равно встает. Н неожнданно — тншшіа. Глухне удары. То лн колокол, то лн загоняют гвоздн в гроб. Обычные палачн. С грохотом подннмается вверх огромная, во всю сцену, ржавая решетка. Человек пошел на эшафот. Картына десятая Внленская плошадь. Постепенно угасло красное, домн-ннровавшее во многнх прежннх сценах. Теперь все залнвает се-рый свет. Словно холодное ясное утро. Да нет, словно канун утра. Калнновского ведут на эшафот, н прнблнжается-прнблнжается толпа. Угасшне глаза, пепельные, как во время солнечного затме-ння, лнца. Прям, н горд, н несломлен однн Кастусь, подннмаюшнйся на эшафот. Он сделал все, что мог для свободы, народа н роднны. А на шею толпы словно упал топор судьбы — такая это безы-сходность. А за тым краем, Як за тым раем, Мёртвыя, горка заплачам. Все более опуіцены плечн, все ннже головы. Нн с чем не сравннмые уннженность н скорбь. Неожнданно над этой скорбью возішкает мать Геленкн. Она внднт, что серый свет повнс теперь н над Кастусем. Тшетно пы-тается она что-то сделать, обратнться к людям, разорвать веревкн, заіцнтнть, оттолкнуть. Тшетно старается повторнть танец клятвы Кастуся после Купалья. Костер огня н света, в котором он стонт, гаснет, остают-ся нскры этого огня. Как жар от рассыпанного, угасаюшего костра. Й вдруг мелодня нежностн н любвн. М к этому почтн утасшему пламенн прнблнжается, плывет в воздухе нереальная, фосфорн-ческая тень. Прнзрак. Марыська. По мере того как она прнблнжается,— в рассыпанном полу-угасшем костре начннают все чаіце н чаше проскальзывать нскры, потом языкн пламенн. Потом это пламя начннает все больше н больше залнвать лнца людей. Н вот нет уже нн Марыськн, нн матерн. Есть распятый на цепях Кастусь. Н людн. Н могучпй гнмн конечной победы. Пламя, наконец, победшю. Последнне пятна тьмы н сам Князь Тьмы отступшш. Звучнт горькнй, но гордый мотнв. Остался распятый несломленный человек н людн, залнтые сня-ннем. / То, чему нмя Народ. 16 студзеня 73 г. 583 Звапы Віцебска (с. 98) Упершыню — Полымя, 1977, № 6. Датуецца паводле паметы на рукапісе: «17 лістапада 1973 г. Субота, 13/16». Рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 145. „ „ . _. х Мела некалькі варыянтау назвау: «Набатныя званы Біцебска», «Набат», «Набат над Дзвіной» (з асабістага архіва У. С. Карат- кевіча). Пастаўлена ў 1974 г. (рэж. В. Мазынскі). Першая п’еса Карат-кевіча, якая ўбачыла святло рампы Віцебскага тэатра. Ёю адкры- лася свята 1000-годдзя горада. ^ } У бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 144 захоўваецца рукапіс аўтарскай анатацыі «Званоў Віцебска». Яна шмат новага раскажа пра асаблівасці творчай працы над п’есай, канкрэтызуе асобныя моманты яе зместу, а таксама значна пашырыць уяўлен-не пра сацыяльна-гістарычныя ўмовы першай паловы 17 ст., пра паўстанне 1623 г. супраць сацыяльнага і нацыянальна-рэлігій-нага прымусу. Упершыню прапаноўваецца чытачу. Звапы Віцебска (анатацыя) Я канчаю зараз «хроніку жыцця Віцебска ў 1623 годзе». Ясна, што не жыццё кожнага дня горада будзе яе сюжэтам, а толькі тыя дні, у якія дух горада выплеснуўся з незвычайнай сілай: некалькі лістападаўскіх дзён. Тых, калі адбылося паўстанне гараджан супраць полацкага уніяцкага біскупа Іасафата Кунцэвіча. Роўна 350 год назад. Задума гэтай драматычнай хронікі з’явілася ў мяне даўно, і толькі чыстай выпадковасцю можна растлумачыць тое, што п’еса будзе напісана да такой «круглай даты» — 350 год Віцеб-скага паўстання. 1000 год горада. Падзеі вядомыя. Пасля сярэдневякоўя, пасля эпохі гуманіз-му і яго войнаў з сярэднявеччам, якія расцягнуліся на сто год, настала досыць страшнае XVII стагоддзе, калі змучаныя, стомле-ныя людзі пачалі шукаць выйсця — адпаведна сваёй эпосе — не там, дзе трэба. Гэтая эпоха спарадзіла абсалютызм — гэта яшчэ й нічога было б — і думку аб тым, што спакой і дабрабыт можа даць людзям толькі адзіная ўлада, улада рэлігійная, Рым. У По-лацку, Магілёве, Оршы, Віцебску ўзначальваў гэты «крыжовы паход» арцыбіскуп Іасафат Кунцэвіч. Ніколі — амаль! — дагэтуль усходнеславянскае існаванне не знаходзілася пад такою пагрозай. Пагрозай смерці. У тым, што такое не адбылося,— заслуга і гонар многіх. Але аднымі з першых узнялі свой голас — Віцебскія званы. Некалькім дням горада, якія, аднак, увабралі ў сябе цэлую эпоху, і прысвечана п’еса. Горад, на які навалілася ледзь не ўся эра, ледзь не ўся Еўропа, знайшоў у сабе сілу ўстаць і на ўвесь свет заявіць аб павазе да Чалавека і Чалавецтва. Менавіта таму ён і можа быць пры-лічаны да Вялікіх Гарадоў. Мала таго што ён не сцярпеў пагарды, не сцярпеў таго, што трупы гараджан выкопвалі з магіл і кідалі псам. Гэтага не цярпелі многія. Ён — адзін з нешматлікіх гарадоў сярэдневякоўя — вы- 584 сунуў пазітыўную праграму: «роўнасць людзей перад богам і законам». Такімі продкамі можна ганарыцца. I я спрабую на лічаных старонках «хронікі» паказаць іх жыццё, тое, як яны, да апошняга, хацелі рабіць сваю штодзённую справу, нікуды не лезці, кахаць, расціць дзяцей, і як, зразумеўшы аднойчы, што яны не толькі «мяшчане», але яшчэ і «грамадзяне» — адкінулі ўсё! Заплацілі дабрабытам, каханнем, складанымі — добрымі і страшнымі адно-сінамі між сабой — дзеля будучыні. Заплацілі жыццём. Бо галоўнае ў п’есе не іхні быт і нават не паўстанне (усяго дзевяць дзён), а суд і кара. Ссечаныя галовы, палі, іншая брыда, выдзертыя языкі званоў. А пераможцамі выншлі ўсё ж гэтыя званы, гэтыя людзі, якія ў эпоху цсмрашальства ўпершыню сказалі тыя словы, выказалі тыя думкі, што і дагэтуль жывяць усіх нас. «Званы Віцебска»,— піша А. Мальдзіс,— сталі вялікай уда-чай як самога аўтара, так і калектыву тэатра імя Я. Коласа... Атрымалася яркае народнае відовішча, якое было высока ацэ-нена і гледачамі, і крытыкай»1. Гл. таксама рэцэнзіі: А. Лабовіч. На скрыжаванні гісторыі.— Тэатральны Мінск, 1974, № 4; У. Ме-хаў. Званы гневу: Спектакль «Званы Віцебска» ў тэатры імя Якуба Коласа.— Беларусь, 1975, № 2; Н. Юўчанка. Званоў і струн акрыленыя гукі.— Літ. і мастацтва, 1977, 7 студзеня; Ірына Шостак. П’есы, героі, характары.— Полымя, 1976, № 11. Але ў п’есы няпросты шлях да гледача, ад рукапісу да яго ўвасаблення на сцэне. Яскравая, хоць, вядома, няпоўная карціна гэтай сітуацыі раскрываецца ў лісце У. Караткевіча да рэжысёра Віцебскага тэатра В. Я. Мазынскага. Друкуецца па чарнавым аўтографе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 216. 10 сакавіка 74 г. Паважаны Валеры Яўгенавіч! Прачытаў Ваш варыянт п’есы. 3 сім-тым згодзен. Напрыклад, нічога не маю супраць перанясення голаса, хаця і ў некаторым непаразуменні, нашто ён не на пачатку карціны, а ўсярэдзіне (па-мойму, лепей адразу адзваніць і пасля мець развязаныя рукі). I яшчэ, адкуль ён усярэдзіне масавай сцэны гучыць: з неба, ці што. Але ніякіх пап, ніякіх каралёў, ніякіх цытат з «Беларусі ў эпоху феадалізму». Цытат у п’есе і без таго досыць. I я не збі-раюся і не збіраўся ваяваць ні з Ватыканам, ні з Маскоўскай патрыярхіяй. Мэта п’есы — у іншым. I, мне здавалася, у Мінску мы гэтую мэту цудоўна разумелі. Калі ж агульная думка ўсіх, што так лепей — ну што ж: існуе такое словаспалучэнне «не сышліся характарамі». У Ялце я зрабіў трэці варыянт (ён на машынцы і хутка будзе ў Вас). П’еса прайшла «на ўра», «адстраляўся» я ў першыя ж дні. 1 Адам Мальдзіс. Гісторыя, увасобленая ў драматычным дзеянні.— У кн.: Уладзімір Караткевіч. Старыя беларускія хронікі, с. 300. 585 Усе зацікаўлены. Днямі дасылаю рускі пераклад у Маскву, ые ведаю, дзеля якой мэты. «Меня поражает легкость, с какой людн обрашаются с такой, веіцью, как авторское право. А между тем в нем ясно говорптся, что мепять нечто вопрекп воле автора н вообіце без его ведома не рекомепдуется...» (Гэта цытата з лекцыі нябожчыка М. I. Рома на лекцыі на Вышэйшых сцэнарных курсах, запісаная асабіста мной.) Ну і там, наконт дробязяў. Чаму знішчаны Вальгіна і Зуліся? Каб гірыцягнуць у п’есу большую колькасць жанчын? Або Абдзярыха? Па-мойму, ужо лепей яна адна, чым восем бязлікіх баб. Можаце дзяліць роль хаця на шаснаццаць асоб, п’есу хаця на дзве дзеі. Нават на адну, калі такая ўжо мода пайшла, але ў гіесе застанецца тое, што ёсць. Мяне здзіўляе зробленае. Гэта — беспрэцэдэнтны выпадак, і, прызнацца, я проста не думаў, што мы дакоцімся да такога. П’еса павінна зацвярджацца так, як напісаў я. Без ніякіх модлаў Багусі (характар ў яе не той), без выкінутых главароў (гэта ўсё адно што «Пугачоў» без Хлапушы), без нясціп-лых песень, якія чамусьці аддадзены ў вусны аднаму з самых трагічных персанажаў, Еўзе Бабук. Вы пачынаеце свой рэжысёрскі шлях не з самага лепшага: з непавагі да аўтара. А ён хоча, как быў выключны Віцебскі тэатр і ў ім выключны рэжысёр з выключным спектаклем. Першая карціна перакампанавана няўдала, не ў духу гэтага ідэалыіага рэжысёра. Глядзіце самі. У мяне У вас — Абурэнне народа на- — Скандал. растае. — Прамова Сцяпана. — Прамова Сцяпана. — З’яўленне Кунцэвіча, — Намёк на каханне Зу- калі яшчэ нічога нікому ані лісі (дарэчы, куды яно падзе- д’ябла няясна. Багусі яшчэ не лася?) было і таму няясна і невядома, — Спрэчка з Вольхам, за што сварыцца біскуп на канфлікт міра і вайны. Палікара, за што лае іх Ропат. — Правільна. З’яўленне Замест піка — правал. Багусі можна і трэба аднесці — Невядома, нашто тут сюды. Еўга? Чаму Кунцэвіч, яшчэ не — Канфлікт з-за яе. ведаючы яе прароцтва, да гэ- — I з’яўленне галоўнага тага, адпусціў Ропата цэлым? ворага. Калі расстаноўка сіл — Спрэчка Ропата і Воль-ужо ёсць. Іасафаг здаецца не- хі. пераможным. Пік карціны. — 3-за чаго? — Але адразу ж трэшчы- — Зноў агітацыя. Ды была на. Таямніца, што пазней па- ўжо яна. губіць I. К. і Ропата. Таму тут — Невядома, нашто кахан- і Еўга. Таму тут і , Касінскі, не Ропата і Багусі. спружына ўсяго. — I, як Піліп з канапель, — I, для сувязі з наступ- рашэнне, аб дэлегацыі. ным, дэлегацыя. Парушана стройная сістэма. I так паўсюль. ...ІІесню на Вашай 34 ст. можаце браць, калі трэба. А вось 586 ад песень Кунцэвіча трэба адмовіцца. ён мог сам-насам з сабою паспрабаваць адпусціць каленца, але спяваць мірскія песні пры чужых — не стане. Ён не страшнаваценькі злодзей (ён — злодзей, дьі толькі страшны). Ён не Яромка з чВражьей снлы>. ён — біскуп. I гэта перпі за ўсё. Тое, што зроблена,— гэта безадказнасць. Нават у канцы. Толькі плюхнулі на ногі цамянкай — і вось, без зацямнення, статуі, некуды дзеўся народ, і адзін Палікар (без антыпода і сябра па няшчасці, Сапегі) блукае па сцэне, невядома, дзеля чаго. Для мяне гэта непрымальна. Тым больш што Вы не так ужо й памянялі тэкст, толькі што ліквідавалі ў ім пару лепшых кавал- каў. Як гэта Вы маглі ўсё ж спачатку бачыць і загарэцца, а пасля раптам «не бачыць»? Розуму не прыкладу. На гэтым да пабачэння. Варыянт дашлю. Калі ён Вам, вядома, яшчэ патрэбен. 3 прывітаннем Ул. Караткевіч. Ліст не быў адасланы адрасату. Але пра тое, што быў напі-саны, Караткевіч паведаміў Мазынскаму ў другім лісце: «Адра-зу па атрыманні Вашага варыянту (у якім з сім-тым згодзен, у чым і Вы пераканаецеся) напісаў быў Вам ліст, але раздумаў яго адпраўляць» (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верасня). Як ужо адзначалася, спектакль меў надзвычайны поспех. Высока ацэнены крытыкай. Бясспрэчна, гэтаму паспрыяла твор-чае паразуменне аўтара п’есы і рэжысёра. В. Мазынскі ўспамінаў: «Потым усё, што было дадумана, вылецела, спектакль ішоў нармальна і без прыдумак» (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верасня). У жалобным слове ў сувязі з дачаснаіі смерцю Караткевіча Мазынскі пісаў: «Як патрэбен яго максімалізм. Яго ўпартасць. Яго настойлівасць, з якой ён стукаўся ў нашу свядомасць. У кож-ным ягоным радку гучыць настойлівае — «не здрадзь!». Не здрадзь сабе, чалавек! Не здрадзь зямлі, на якой нарадзіўся. Як ён быў заклапочаны, каб мы зразумелі свае вытокі... Менавіта гэта вось увайшло ў мяне ад Караткевіча, з ягоных п’ес». (Літ. і мастацтва, 1984, 27 ліпеня). Уладзімір Караткевіч ЗБОР ТВОРАЎ У ВАСЬМІ ТАМАХ, том 8, к н і г а 1 МІНСК «МАСТАЦКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1990 ***
|
| | |
| Статья написана 13 октября 2018 г. 19:32 |
Д. Сімановіч Ліст з маладосці Дзённікавыя запісы з кнігі «Віцебскі вакзал, або Вячэрнія прагулкі праз гады» Красавік 1958 года Быў у Віцебску адразу на двух вялікіх мерапрыемствах. Нарада настаўнікаў вобласці і сход работнікаў мастацтва. Мяне выклікалі з Крынак. А з Оршы прыехаў Уладзімір Караткевіч. Яго імя мне ужо вядома. Друкуецца. Выкладае ў аршанскай школе, як і я ў Крынкаўскай, рускую мову і літаратуру. Закончыў Кіеўскі універсітэт. А піша па-беларуску... Якое суцвецце моўнае!.. Здаецца, мы прыйшліся па душы: ён — мне, я — яму... Пазнаёміліся — і ўжо не маглі спыніцца, вялі бясконцыя размовы пра жыццё, літаратуру, гісторыю і, вядома ж, пра сябе... А колькі вершаў прачыталі два настаўнікі: сельскі — я і гарадскі — ён.
иллюстративное фото Паабедалі ў рэстаране «Аўрора», выпілі белага віна, многа жартавалі, смяяліся. А потым яшчэ абодва, нейкія вясновыя і ззяючыя, пайшлі на спатканне да маёй сяброўкі, разам чакалі яе і ўтраіх пагу- лялі па Віцебску. иллюстративное фото Быў цёплы вясновы вечар. I на душы было таксама цёпла ад су- стрэчы, размоў і чакання нечага вялікага і светлага, што чакала — не магло не чакаць! — кожнага з нас. Сустрэчныя гараджане звярталі ўвагу на субяседнікаў, якія гучна гаварылі і размахвалі рукамі, на рытмічныя рыфмаваныя іх размовы. А мы не заўважалі нічога. Толькі спадарожніца наша часам упрошвала: «Цішэй, хлопцы, мы не адны на вуліцы...» Уладзімір чытаў сваіх «Калумбаў». Я — «Верш пра мастака Левітана». Потым іншыя вершы — свае і чужыя. Апрануты Уладзімір быў проста, як і я. А яму асаблівы каларыт нада¬вала тое, што шыя была абкручана чамусьці беласнежным бінтам. Позна ўвечары мы прыйшлі на вакзал да цягніка на Оршу, разві- таліся і дамовіліся пісаць лісты, а для пачатку перапісаць і даслаць яшчэ неапублікаваныя свае вершы... Май 1971 года Калі я рыхтаваў тэлеперадачу пра вёску Глыбачку, у сваей ушацкай хаце быў Барадулін. I ўсю майскую ноч, ноч смерці яго мамы Кулі- ны, я правёў з Рыгорам... А раніцай на пахаванне прыехала з Мін- ска цэлая пісьменніцкая брыгада. I быў у ёй адзін з лепшых сяброў Рыгора — Караткевіч... 3 ім разам неслі мы дашак дамавіны некалькі кіламетраў праз Ушачы... А на могілках Уладзімір сказаў сваё сяброўскае памінальнае слова, звяртаючыся да Рыгора і да ўсіх нас. Ён гаварыў пра тое, што ўсе мы губляем сваіх маці рана ці позна, але іх вочы з веч- насці сочаць заўсёды за нашымі лёсамі на зямных шляхах, і таму мы жывём пад іх вечнымі поглядамі... Гэта былі сумныя гадзіны развітання, але ўсе мы стаялі побач з Рыгорам. I, можа, самае галоўнае: побач быў лепшы сябра Барадуліна Валодзя Караткевіч... 1 ліпеня 1972 года Ужо вырашана, што праз два гады будзем святкаваць 1000-годцзе Віцебска. I вось я прапаную стварыць у горадзе літаратурны музей. А сёння па запрашэнні гаркома ў горад прыехала вялікая трупа вядомых землякоў-творцаў: можа, да свята што-небудзь зробяць, напішуць... Сустракаў і размаўляў з імі на вуліцах, над ранішняй Дзвіной, а по- тым прывёў на тэлестудыю цэлую брыгаду, у якой былі Заір Азгур, Іван Дзяржынскі, Марк Фрадкін, Андрэй Бембель, Пятрусь Броўка, Уладзімір Караткевіч, Генадзь Бураўкін, Еўдакія Лось, Аркадзь Маўзон. I ўсе яны выступалі, расказвалі віцяблянам у перадачы з экрана пра свае новыя творы і задумкі... Марк Фрадкін абяцаў песню пра Віцебск. А Караткевіч — п’есу на гістарычную тэму, можа, будзе называцца «Набат», ці «Набатныя званы Віцебска», ці «Набат над Дзвіной»... Калі плылі на цеплаходзіку па Дзвіне, спявалі песні, і ўсе, нават Фрадкін, былі проста ўражаны, слухаючы, як цудоўна зацягваў стара- даўнія мелодыі Караткевіч... А вечарам на вялікім банкеце ў парку «Мазурына» я сядзеў побач з Уладзімірам. I калі Фрадкін сказаў, што збіраецца напісаць песню пра Віцебск на мае вершы, Караткевіч не вытрымаў і голасна на ўвесь парк закрычаў: «У-у-у! Давід! Песняпевец!.. Прачытай «Левітана»!..» Нічога я, зразумела, не чытаў, а Караткевіч падняўся, і мы ўтрох — ён, Фрадкін і я — чокнуліся, абняліся і выпілі за старажытны Віцебск... иллюстративное фото эстрадной сцены в парке "Мазурино" (А. Шульман, В. Попкович, Н. Гвоздиков, Д. Симанович... — фото из архива В. Попковича) 29 жніўня 1974 года Віцебск святкуе 1000-годдзе... У тэатры — прэм’ера «Званы Віцебска». I пад шумныя авацыі віцяблян і гасцей горада ўсхвалявана і неяк сарамліва, але з пачуццём уласнай годнасці, як мне здаецца з залы, раскланьваецца на сцэне аўтар — Уладзімір Караткевіч. 31 жніўня 1974 года Свята. Ускладанне кветак. Мітынг і шэсце ад плошчы Леніна да плошчы Перамогі. Ішоў у калоне побач з Караткевічам, а Валодзя трымаў за руку сваю Валянціну. 3 імі — пра спектакль, пра рэжысуру маладога Валерыя Мазынскага, пра артыстаў (Ф. Шмакава, У. Куляшова, I. Матусевіча, Т. Кокштыса, П. Ламана, А. Лабанка, Л. Пісараву, В. Петрачкову), пра факгаграфію і мастацкае асэнсаванне гісторыі, пра вымаўленне акцёраў (часта — не беларускае)... 70-ыя гады мінулага стагоддзя, Віцебскае літ. аб’яднанне на абласной студыі тэлебачання: Д. Сімановіч, Марат Ягораў (Мінск, Фонд міру), Ул. Немізанскі, Ю. Доктараў, П. Ламан (акцёр тэатра імя Якуба Коласа). Ул. Папковіч (здаецца, чытае вершы) — фото из архива В. Попковича Разам з Уладзімірам і Валянцінай — кампліменты Марку Фрадкіну: учора прагучала яго новая песня, прысвечаная Віцебску. Караткевіч: «Няхай бы яна спявалася і па-беларуску... Я перакладу, але дапішу хоць адзін слупок...» Яшчэ з ім: «віцябляне» ці «віцябчане». Учора ў дакладзе П. М. Машэрава яго памочнікі «падсунулі»: «віцябчане»... Уладзімір рашуча: в і ц ь- б і ч ы... 1 верасня 1974 года 3 Караткевічам — вячэрнія агні, сузор’е Віцебска. Лістапад 1977 года Нарэшце выдадзена кніга Караткевіча «Зямля пад белымі крыламі». Тры гады назад на свяце ў Віцебску ён сказаў мне, што абавязкова пра гэта напіша. I вось у кнізе цудоўная глава — эсэ «Віцебск — горад майстроў». I няхай хоць фрагменцікі з яе будуць у маім дзённіку, у маім «Віцебскім вакзале»: «Мне давялося пабываць на свяце тысячагоддзя. I рэдка мне яшчэ даводзілася бачыць падобную феерыю... Свята мастацтва, свята агню, песні, выдумкі, таленту, свята майстроў, бо Віцебск — месца майстроў. Я ганаруся, што ў маёй «Кнізе працоўнага ўкладу» таксама занесена пару слоў аб працы на карысць горада і ты- сячагоддзя... Ён устаў з попелу, як уся Беларусь... Віцебск — гэта цяпер цалкам новы горад. Старых будынкаў заста- лося мала: некалькі палацаў, ратуша XVII стагодцзя (цяпер у ёй добры гісторыка-краязнаўчы і мастацкі музей з багатай калекцыяй беларуска- га, рускага, заходняга і мясцовага, віцебскага жывапісу). Віцебск — горад старых мастацкіх традыцый. Працавалі тут, у пры- ватнасці, Ю. Пэн, М. Дабужынскі, славуты К. Малевіч, не менш славуты цяпер М. Шагал і некалькі год — I. Я. Рэпін, маёнтак якога, Здраўнёва, быў непадалёку ад Віцебска...» Снежань 1978 года Быў у тэатры. Коласаўцы паставілі «Кастуся Каліноўскага»... Ужо можна гаварыць пра тэатр Караткевіча. 3 Уладзімірам — ён прыехаў на прэм’еру — пра ўсё гэта... Ён: «Ты пераболыпваеш... Тэатра такога яшчэ няма... Але ён будзе!..» Уладзімір Караткевіч--быў, ёсць, буду!: успаміны, інтэрв'ю, эсэ ЖЗЛБ--жыццё знакамітых людзей Беларусі Мн., Мастацкая літаратура, 2005 ******* 1971 Ліпень, 22 — 31(?) У складзе экспедыцыі "Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі" Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР даследаваў Бешанковіцкі, Чашніцкі і Лепельскі раёны 411 Віцебскай вобласці. (Запісная кніжка; Ліст да М.Абала ад 11 лістап.) 1972 У складзе экспедыцыі "Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі" Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР даследаваў Лепельскі, Башанковіцкі і Шумілінскі раёны Віцебскай вобласці. (Запісная кніжка.) 1974 Люты, 1 — сакавік, 3 Быў у Ялце на семінары драматургаў, дзе абмяркоўвалася і была ўхвалена яго п'еса "Званы Віцебска". (Запісная кніжка; Лісты да Г. і Ё.Брындзовых ад 26 студз. і 26 лют. і Лісты да М.Абала ад 28 студз. і 7 сак.) Там здымаў праўкі ў рускім перакладзе рамана "Каласы пад сярпом тваім" і адправіў перакладчыцы В.Шчадрыной, закончыў эсэ пра Віцебск "1000 гадоў табе" 415 Жнівень У час. "Маладосць", № 8 да тысячагоддзя Віцебска надрукавана эсэ "Тысячу стагоддзяў табе!". Жнівень, 29 У Віцебскім тэатры імя Якуба Коласа адбылася прэм'ера п'есы "Званы Віцебска" (рэж. В.Мазынскі), прымеркаваная да 1000-годдзя Віцебска. (Віцебскі рабочы, 31 жн.) У.Караткевіч быў на прэм'еры спектакля і з'явіўся ганаровым госцем на ўрачыстасцях у Віцебску. (В.Мазынскі. Я табе напісаў "Барыса Гадунова"… // Літ. і мастацтва, 1987, 4 верас.; Ліст да Г. і Ё.Брындзовых ад 6 кастр. 1975.) 1977 У час. "Тэатральны Мінск", № 2 надрукавана нататка пра Віцебскі тэатр імя Якуба Коласа "Коласаўцы". 1978 Снежань Віцебскі тэатр імя Якуба Коласа паставіў п'есу "Кастусь Каліноўскі". (Рэж. В.Мазынскі.) (Паводле праграмы гэтай п'есы.) 1980 Чэрвень, 29 Быў у Віцебску на Дні паэзіі. (Запісная кніжка.) 1982 Чэрвень Ездзіў з жонкай у Сімферопаль, каб пазнаёміць трупу Віцебскага тэатра імя Якуба Коласа, які знаходзіўся там на гастролях, з п'есай "Маці ўрагану". У гэты час абакралі іх кватэру. (А.Мальдзіс. Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча; 429 В.Мазынскі. Я табе напісаў "Барыса Гадунова"…) (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верас.) Лістапад, 28 У Доме літаратара адбыўся вечар, прысвечаны 50-годдзю з дня нараджэння У.Караткевіча. (Паводле запрашэння на гэты вечар.) "Пра сілу і красу караткевічаўскага слова гаварыў, адкрываючы юбілейны вечар пісьменніка ў Доме літаратара, В.Быкаў. Шчыра віталі пісьменніка-юбіляра ў гэты вечар першы сакратар праўлення СП БССР Н.Гілевіч, Я.Брыль, А.Юшчанка (Украіна), І.Пташнікаў, Р.Барадулін, А.Мальдзіс, Г.Бураўкін, В.Зуёнак, Н.Пашкевіч, А.Кудравец, А.Жук, А.Шабалін, У.Ліпскі, мастакі Н.Шчасная і У.Басалыга, дырэктар выдавецтва "Мастацкая літаратура" М.Дубянецкі, рэжысёр тэатра імя Якуба Коласа В.Мазынскі. З тэлеграмамі, якія паступілі ў адрас юбіляра, пазнаёміў прысутных А.Вольскі. На вечары прысутнічалі загадчык аддзела культуры ЦК КПБ І.І.Антановіч і загадчык сектара мастацкай літаратуры ЦК КПБ С.І.Законнікаў. У другой частцы вечара — мастацкай — гаспадарылі на сцэне артысты з Віцебска. Былі паказаны ўрыўкі са спектакляў "Званы Віцебска" і "Кастусь Каліноўскі". (Літ. і мастацтва, 5 снеж.) 426 Уладзімір Караткевіч том 8 Летапіс жыцця і творчасці Кніга 2 Мінск Мастацкая літаратура 1991
|
| | |
| Статья написана 7 октября 2018 г. 15:03 |
1 ліпеня 1972 года Ужо вырашана, што праз два гады будзем святкаваць 1000-годцзе Віцебска. I вось я прапаную стварыць у горадзе літаратурны музей. А сёння па запрашэнні гаркома ў горад прыехала вялікая трупа вядомых землякоў-творцаў: можа, да свята што-небудзь зробяць, напішуць... Сустракаў і размаўляў з імі на вуліцах, над ранішняй Дзвіной, а по- тым прывёў на тэлестудыю цэлую брыгаду, у якой былі Заір Азгур, Іван Дзяржынскі, Марк Фрадкін, Андрэй Бембель, Пятрусь Броўка, Уладзімір Караткевіч, Генадзь Бураўкін, Еўдакія Лось, Аркадзь Маўзон. I ўсе яны выступалі, расказвалі віцяблянам у перадачы з экрана пра свае новыя творы і задумкі... Марк Фрадкін абяцаў песню пра Віцебск. А Караткевіч — п’есу на гістарычную тэму, можа, будзе называцца «Набат», ці «Набатныя званы Віцебска», ці «Набат над Дзвіной»... Калі плылі на цеплаходзіку па Дзвіне, спявалі песні, і ўсе, нават Фрадкін, былі проста ўражаны, слухаючы, як цудоўна зацягваў стара- даўнія мелодыі Караткевіч... А вечарам на вялікім банкеце ў парку «Мазурына» я сядзеў побач з Уладзімірам. I калі Фрадкін сказаў, што збіраецца напісаць песню пра Віцебск на мае вершы, Караткевіч не вытрымаў і голасна на ўвесь парк закрычаў: «У-у-у! Давід! Песняпевец!.. Прачытай «Левітана»!..» Нічога я, зразумела, не чытаў, а Караткевіч падняўся, і мы ўтрох — ён, Фрадкін і я — чокнуліся, абняліся і выпілі за старажытны Віцебск... 29 жніўня 1974 года Віцебск святкуе 1000-годдзе... У тэатры — прэм’ера «Званы Віцебска». I пад шумныя авацыі віцяблян і гасцей горада ўсхвалявана і неяк сарамліва, але з пачуццём уласнай годнасці, як мне здаецца з залы, раскланьваецца на сцэне аўтар — Уладзімір Караткевіч. 31 жніўня 1974 года Свята. Ускладанне кветак. Мітынг і шэсце ад плошчы Леніна да плошчы Перамогі. Ішоў у калоне побач з Караткевічам, а Валодзя трымаў за руку сваю Валянціну. 3 імі — пра спектакль, пра рэжысуру маладога Валерыя Мазынска- га, пра артыстаў (Ф. Шмакава, У. Куляшова, I. Матусевіча, Т. Кокштыса, П. Ламана, А. Лабанка, Л. Пісараву, В. Петрачкову), пра факгаграфію і мастацкае асэнсаванне гісторыі, пра вымаўленне акцёраў (часта — не беларускае)... Разам з Уладзімірам і Валянцінай — кампліменты Марку Фрадкіну: учора прагучала яго новая песня, прысвечаная Віцебску. Караткевіч: «Няхай бы яна спявалася і па-беларуску... Я перакладу, але дапішу хоць адзін слупок...» Яшчэ з ім: «віцябляне» ці «віцябчане». Учора ў дакладзе П. М. Машэ- рава яго памочнікі «падсунулі»: «віцябчане»... Уладзімір рашуча: в і ц ь- б і ч ы... 1 верасня 1974 года 3 Караткевічам — вячэрнія агні, сузор’е Віцебска. Лістапад 1977 года Нарэшце выдадзена кніга Караткевіча «Зямля пад белымі крыла- мі». Тры гады назад на свяце ў Віцебску ён сказаў мне, што абавязкова пра гэта напіша. I вось у кнізе цудоўная глава — эсэ «Віцебск — горад майстроў». I няхай хоць фрагменцікі з яе будуць у маім дзённіку, у маім «Віцебскім вакзале»: «Мне давялося пабываць на свяце тысячагоддзя. I рэдка мне яшчэ даводзілася бачыць падобную феерыю... Свята мастацтва, свята агню, песні, выдумкі, таленту, свята майстроў, бо Віцебск — месца майстроў. Я ганаруся, што ў маёй «Кнізе працоўнага ўкладу» таксама занесена пару слоў аб працы на карысць горада і тысячагоддзя... Ён устаў з попелу, як уся Беларусь... Віцебск — гэта цяпер цалкам новы горад. Старых будынкаў заста- лося мала: некалькі палацаў, ратуша XVII стагодцзя (цяпер у ёй добры гісторыка-краязнаўчы і мастацкі музей з багатай калекцыяй беларуска- га, рускага, заходняга і мясцовага, віцебскага жывапісу). Віцебск — горад старых мастацкіх традыцый. Працавалі тут, у пры- ватнасці, Ю. Пэн, М. Дабужынскі, славуты К. Малевіч, не менш славуты цяпер М. Шагал і некалькі год — I. Я. Рэпін, маёнтак якога, Здраўнёва, быў непадалёку ад Віцебска...» Снежань 1978 года Быў у тэатры. Коласаўцы паставілі «Кастуся Каліноўскага»... Ужо можна гаварыць пра тэатр Караткевіча. 3 Уладзімірам — ён прыехаў на прэм’еру — пра ўсё гэта... Ён: «Ты пераболыпваеш... Тэатра такога яшчэ няма... Але ён будзе!..» Давид Симанович. Витебский вокзал, или Вечерние прогулки через годы: Дневники. Мн: Асобны, 2006 г. *** Рэжысёр-пастаноўшчык спектакля «Званы Віцебска» Валерый Мазынскі — у той час студэнт-дыпломнік рэжысёрскага аддзялення Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута — успамінае: «I вось я трымаю таўшчэзную кнігу. Столькі аркушаў у п’есах было толькі ў Караткевіча — «дасведчаныя» ў тэатры людзі заўсёды пішуць старонак 60, не больш, а тут—124! Рэжысёраў тэта страшэнна палохае. Тое самае здарылася і са мной, хоць рэжысёрам я тады яшчэ і не быў. Гэта быў мой пачатак. Мая першая сапраўдная сустрэча з таленавітым чалавекам, успамін пра якога і сёння кранае душу. Ен шмат у чым зрабіў мяне рэжысёрам.- Прачытаў я «Званы Віцебска»... Па-першае, твор мне спадабаўся ўвесь, ды толькі ад п’есы там было мала. Гэта быў... нейкі «п’есны раман». Божа! Чаго толькі там не было! Усё — і нават кінематограф! Пазней ён скажа: «Я табе напісаў Барыса Гадунова», дык ты стаў і не прыдумвай, а не хочаш, дык ідзі...! ...Кажуць тэатр можа ўсё. гэта праўда! Але не ўсякі рэжысёр гэта «ўсё» адолее. Я не адчуваю ў сабе такой сілы, бо калі п’еса не кладзецца на маю «індывідуальнасць», рашыць мне яе вельмі цяжка. Тут быў іншы выпадак. Твор хваляваў, вабіў, спакушаў — і я пачаў прыдумваць. Потым усё, што было дадумана, вылецела, спектакль ішоў нармальна і без прыдумак, а пакуль у мяне з’явіліся папа рымскі і пароль Сігізмунд. Hi больш ні менш. Яны і прывялі мяне да Караткевіча. ...Чым больш доўжылася сустрэча, тым больш адчуваў я напружанасць атмасферы, напоўненай водарам кавы ці то па-турэцку, ці то па-грэчаску. Нарэшце ён сказаў: «Паслухай, даражэнькі, што ты там выдумваеш. Я табе напісаў...» 130 Прывядзём гэты ліст поўнасцю. I не голькі таму, што ён падае чытачу больш поўную карціну работы над п’есай і спектаклем «Званы Віцебска», але і прыадкрывае для ўсіх нас творчую лабараторыю У. Караткевіча. «Паважаны Валерый Яўгенавіч! Адразу па атрыманні Вашага варыянта (у якім з сім-тым згодзен, у чым і Вы пераканаецеся) напісаў быў Вам ліст, але раздумаў яго адпраўляць. Калі захочаце — дам пачытаць па прыездзе. Аддаў у перадрук трэці варыянт, зроблены ў Ялце і ўхвалены ўсімі кіраўнікамі семінара *. Калі не памыляюся, недзе ў канцы месяца павінна быць нарада па тэатру... на якой Вы будзеце мець магчымасць выслухаць і пазітыўныя і негатыўныя водгукі пра маю працу. Для мяне той варыянт, які мне даслалі,— непрымальны. Папы, каралі, цытаты з «Беларусі ў эпоху феадалізму». Можаце мне верыць, што яны падабраны кампаніяй Л. Абэцэдарскага тэндэнцыйна. А я ніколі не плёўся ў хвасце ні ў яго, і ні ў каго іншага. Не раю і Вам, калі хочаце быць самастойным і значным рэжысёрам. Значыцца, дамовімся так. Або прымаецца мой варыянт, або я — з надзвычайным жалем — вымушаны буду адмовіцца ад супрацоўніцтва. У такім выпадку я (а і Вы таксама, за мяне) папрашу прабачэння ў гаркома, гарвыканкома і ва ўсіх тых людзей, якія так добра гаварылі са мной, і якім я даў слова, што зраблю да гадавіны горада ўсё магчымае. 1 Пра гэты семінар У. Караткевіч 7 сакавіка 1974 года напісаў М. Забэйдзе-Суміцкаму ў Прагу: «Быў месяц у Крыме на семінары драматургаў. Вазіў туды сваю п’есу пра Іасафата Кунцэвіча «Віцебскія званы». Вельмі ўхвалілі».— ЦДАМЛМ БССР. Пісьмы У. Караткевіча да М. Забэйды-Суміцкага. Фонд № 293. 131 Значыць, у мае апраўданне застанецца толькі эсэ аб горадзе ў адпаведным нумары «Маладосці». Так і перадайце. А на будучае я — дзеля сябе — улічу, што мне (пра другіх не кажу) супрацьпаказаны кінастудыі і тэатры. Таму што я выхаваны на павазе да аўтарскага права, да слова, да мазка, да думкі творцы, хай бы то быў пісьменнік, мастак або рэжысёр. Я ніколі не дазволіў бы сабе ўмяшацца ў Ваша рэжысёрскае бачанне рэчы. Я мог бы толькі недзе ў сяброўскай бяседзе з Вамі, мастаком або акторам спытацца: «А як Вы думаеце, а можа, лепей было б ТАК!» I не болей. Такія адносіны, па-мойму, і павінны быць між людзьмі ў мастацтве. Я хачу, каб была пастаўлена МАЯ рэч. Без лабавога націску, без бурных вонкавых эфектаў. Думаю, што на гэтым полі ёсць дзе праявіць сябе і мне, і Вам. Іначай не варта гарадзіць гарод. I яшчэ адна, апошняя мая парада. На мой погляд, і Чайкоўскаму, і Тасканіні хопіць на гэтай зямлі славы, калі кожны з іх праявіць на сваёй ніве, у сваёй галіне агульнай сатворчасці самастойнасць і талент. I падмяняць друг друга яны не павінны. 3 павагай да Вас Уладзімір Караткевіч» К Як бачна, першая размова аўтара п’есы і аўтара спектакля не атрымалася. Не атрымаўся і другі дыялог. «Унутрана падрыхтаваўся да сур’ёзнай размовы і прыехаў у Мінск,— успамінае В. Мазынскі.— Націскаю на кнопку званка... Адказалі не адразу. Уладзімір Сямёнавіч падышоў да дзвярэй і запытаў: «Хто? — а праз паўзу,— Папа і кароль 1 1 Літ. і мастацтва. 1987. 4 верас. 132 засталіся?» — «Засталіся»,— выціснуў я. Чую цяжкія крокі — і цішыня... Потым зноў крокі і зноў яго голас: «Валерый! Выкінь тэта! Я не хачу сварыцца з Ватыканам!» Я прамаўчаў, і зноў — крокі, і цяпер я зразумеў, што болыш ён да дзвярэй не падыдзе. Мяне апанаваў мярзотны настрой: і крыўда, і адчуванне сваей непаўнацэннасці. I зусім мне не патрэбныя былі тыя кароль і папа, хоць я і не ведаў, як вырашыць апошнюю сцэну, якая ўсё-ткі павісае...» 1 Сёння цяжка сказаць, хто быў болыш правы — пачатковец-драматург У. Караткевіч ці пачатковец-рэжысёр Валерый Мазынскі. Відавочна адно. У выніку творчай дыскусіі скарбніца беларускага мастацтва папоўнілася новымі арыгінальнымі творамі як у драматургіі, так і ў тэатры. Аднак — «Званы Віцебска». Адметнай асаблівасцю твора з’яўляецца тое, што яго аўтар упершыню ў беларускай драматургіі так глыбока «апусціўся» ў нетры народнай гісторыі. Ён не толькі зрабіў прадметам свайго мастацкага даследавання такі складаны гістарычны перыяд, як барацьба беларусаў супраць уніяцтва, супраць рымска-каталіцкай навалы, але і напісаў твор гістарычна праўдзівы і мастацка-пераканаўчы. Ужо з першых старонак хронікі перад чытачом паўстаюць вобразы герояў — асоб рэальных, мужных, перакананых у справядлівасці сваёй справы. Перакананы ў неабходнасці барацьбы з рэлігійна-духоўным прыгнётам завадатар паўстання Сцяпан Пасіёра і віцебскі бурмістр Сымон Неша (іх прозвішчы неаднаразова згадваюцца ў афіцыйных матэрыялах следчай камісіі Льва Сапегі, які расследаваў забойства Кунцэвіча); перакананы, нават апантаны, у сваёй уні- 1 Літ. і мастацтва. 1987. 4 верас. 133 яцкай дзейнасці сам арцыбіскуп Полацкі і Віцебскі Іасафат Кунцэвіч (дарэчы, тэта таксама адметная асаблівасць твора — вобразы ворагаў падаюцца У.Караткевічам самымі рэалістычнымі фарбамі — хітры, значыць, хітры; разумны, значыць, разумны). Такімі ж праўдзівымі з’яўляюцца вобразы паплечнікаў галоўных герояў, хоць у гістарычных дакументах тых гадоў яны і не ўпамінаюцца,— гараджан Неўсці Ярамяшэвіч-Сквершы, Васкі Матыса, папа Ілі, бабы Абдзярыхі, дачкі аднаго з віцеб-кіх радцаў Багусі Данель, напаўюродкі Еўгі Ба-бук, спадзвіжнікаў Кунцэвіча — архідыякана Дарафея, галавы біскупскай «гвардыі» Палікара Абрагімовіча і інш. Сваімі заўвагамі, меткімі слоў-цамі, дзеяннямі, учынкамі яны ствараюць той гіс-тарычны фон, на якім асабліва ўражлівай з’яўля-ецца дзейнасць галоўных герояў Караткевічавай хронікі. Вось урывак з першай карціны першай дзеі, у якой аўтар падводзіць чытача да разумения пры-чыны Віцебскага паўстання: «Н а в у м В'оўк. Здохні, 'біскуп Іасафат! М а т ы с. Здохні, кунцэвічаўскае адроддзе! Не Марына... было... імя тваёй маці, а сука! Абдзярыха. Антыхрыста спарадзіла! Зуліся. Не Гаўрыла-шавец яе за падол ха-паў, а чорт! В а л ь г і н а. Божухна! Тэта ж цяпер, якраз перад сяўбою і каласочкі пасвяціць недзе! Не ўзыдуць зярняткі! Плач. Тэта ж ён, падла уніцкае, на арабіну, на кроў сына яе, святой вадою пырснуць не хоча. Зуліся. Бацька ягоны боты псаваў, а тэты псуе душы. Абдзярыха (накрываючы дзежку з калду- 134 намі). Каб табе, піндзюр, не толькі маіх, на свеце лепшых, калдуноў не паспытаць, каб табе — ніякіх. I л я. Ідзіце адсюль, людзі, ідзіце да мяне ў шалаш, у Задзвінне. А гэтымі — няхай іхнія ж дзеці ў голад давяцца. Абдзярыха. Каб табе, гнідзе, у Дзвіне захлынуцца! Каб табе столькі язваў было, як гронак на арабінках гэтых! Е ў г а. Язваў, як гронак! Язваў, як гронак! А там яго прыпякуць, прыпякуць! Галава рассядзецца, на азадак будзе падобная!» (VIII, кн. 1, 100). На такую вось глебу падаюць словы Пасіёры Сцяпана, які ўзначаліў урэшце паўстанне віцяблян. «...Уніты прыйшлі. Хай рассыпецца слава наша — жарам. Ім — усё адно... Плач коціцца ад Узгорскага пасада і да Заду-наўскага, і ўсёй вуліцай Вялікай, ад канца да кан-ца. Воўк драпежны прыйшоў у Віцебск. Біскуп уніц-кі Ізахват. Школы зачыненыя, цэрквы запечатле-ныя. Якія уніты не аднялі, і ў тых — корчмы і дамы распусты. ...I родную нам мову ў казанях. Тую, з якой нас бог у свет пусціў. Але пастыры-ваўкі загадваюць адарваць сэрца ад родных нам крыніц і мову сваю — забыць, стаўшы лацінянамі... Цяпер яны, сыраядцы, захацелі пазбавіць нас апошняга, беднага, але нашага свята. Спакон вякоў на прачыстую свяцілі нашы людзі каласы. I вось яны захацелі, каб Маці, паміраючы, не блаславіла іх на ўваскрасенне» (VIII, кн. 1, 101—102). Слухаюць Пасіёру цэхавы збраяроў-мечнікаў Марцыян Ропат, бурмістры Віцебска Навук Воўк і Сымон Неша, гараджане Неўсця, Матыс, другія людзі. I словы гэтыя, як гаручыя іскры, падаюць у іх знявечаныя душы, распальваючы агонь нянавісці і змагання за сваю свабоду, чэсць, хрысціян- 135 скую веру і чалавечую годнасдь. Затое ў біскупскіх памочнікаў, таго ж Палікара, словы гэтыя выклікаюць яшчэ большае азлабленне, яшчэ болыиае жаданне «ў іхнія свінячыя галовы кіем убіць... братнюю любоў цэркваў» (VIII, кн. 1, 107). Далёка не адназначны і віцебскі люд. ёсць сярод гараджан і тыя, хто ў такі складаны і цяжкі для роднага краю час спадзяецца на нейкае прымірэнне з уніятамі, не бачыць і не разумее ўсёй згубнасці гвалтоўнага акаталічвання сваіх землякоў. Залатых спраў майстар Антоні-Лар Вольха на пачатку віцебскіх падзей не толькі не верыць у праўдзівасць і неабходнасць пачатае справы, але і проста-напраста абвінавачвае сваіх таварышаў у непавінавенні: «Вунія — тэта мір з Польшчай, мір з каралём, мір з Рымам. Яны хрысціяне і людзі, як мы. Няўжо вам войны не абрыдлі? Няўжо ты, Ропат, не хочаш, каб скутая табою зброя мірна драмала, аж пакуль не нападуць на твой дом? Каб са шкуры, якую ты, Васка, вырабіў, не рабілі ножны, а рабілі вокладкі для кніг? А ты, Неўсця, няўжо хочаш, каб утваіхкатлах варылі ваякі апошнюю карову абяздоленага селяніна? I ты ж, Сцяпан, хочаш, каб у скрынях, што ты робіш, не ведер свістаў, а ляжала багацце, што людзі сабралі работай і сум-ленным гандлем? Чаго вы лезеце? Няўжо вы не прагнеце пасля войнаў, паўстанняў, плах — спакою?! ...Ну змірыцеся з уладай папы, і ўсё» (VIII, кн. 1, 103—104). А калі ўжо і браць доўбню ў рукі, дык за шчасце горада, не за Белую Русь, а за сваё асабістае шчасце, за чэсць сваёй каханай Багусі. Праўда, адметныя ад іншых выказванні Вольхі, яго спрэчкі з гараджанамі наконт мэтазгоднасці ўзброенага выступления супрадь уніятаў можна зразумець. I вось, на наш погляд, чаму. Ен не толькі творца, як залатых спраў майстар, ён творца ду- 136 шэўнага настрою людзей. Паводле словаў таго ж Кунцэвіча, «ён паэта. Можа, другі на Беларусі пасля вялікага Міколы з Гусава» (VIII, кн. 1, 114). I менавіта таму Вольха да пэўнага часу супраць кровапраліцця. 3 прадстаўнікамі віцебскага магистрата ён ідзе з прашэннем да Іасафата Кунцэвіча, мяркуючы ўсё ж, што будзе дасягнута пара-зуменне: «Мы молім цябе выслухаць нас. Выслуха-еш — згодныя быці з табою... Не — глядзі» (VIII, кн. 1, 116). На пачатку размовы з арцыбіскупам словы гэтыя яшчэ не пагроза. Тэта папярэджанне езуіту пра тое, што чаша народнага цярпення ўжо перапоўнена і што менавіта ад яго залежыць, 'будзе яна разліта ці не. Не робіць свайго кроку насустрач гараджанам арцыбіскуп Полацкі і Віцебскі Іасафат Кунцэвіч. Не хоча, а галоўным чынам, ужо не можа. Так далёка зайшоў ён у нянавісці, жорсткасці, усёй сваёй дзейнасці па насаджэнні уніяцтва на беларускіх землях. Два сведчанні пераканальна пацвярджаюць тэты вывад. Першы — афіцыйны — пісьмо літоўскага канцлера Льва Сапегі Іасафату Кунцэвічу ад 12 сакавіка 1622 года: «...вы злоўжываннем сваёй улады, сваімі ўчынкамі... запалілі тыя небяспечныя іскры, якія ўсім нам пагражаюць згубным і ўсёзнішчальным пажарам... ваша правялебнасць вырашылі прыводзіць людзей да яе (уніі.— А. Р.) такту гвалтоўнымі сродкамі... чуваць галасы, што яны лепей жадаюць быць у турэцкім падданстве, абы не цярпець гэтакі ўціск...» 1 Другі — літаратурны — словы духоўніка Кунцэвіча, езуіта Станіслава Касінскага з хронікі «Званы Віцебска»: «...ты адкрыта пачаў «паўсюль усё знішчаць, а нясхільных катаваць пакутамі і пры- 1 Цыт. паводле: Сапунов А. Витебская старина. Витебск, 1883. Т. I. С. 218—219. 137 ўлашчываць манастыры воўчым правам». I спадарожнікам трэцяга твайго кроку была нянавісць. Нават многія уніяты заразіліся ёю і адышлі. Але цябе не абразуміла і нянавісць. Аршанцы цябе ў Дняпры ўтапіць хацелі. Магілёўцы гарматы навя-лі, а пасля ім галовы секлі і прымусілі заплаціць дваццаць тысяч злотых. Інакі цябе ў Кіеве забілі б, каб не ўцёк. Так, уцёк ад пакутніцкага вянца. Ведает, што ён азначаў бы?» (VIII, кн. 1, 119). Калі задаволіцца толькі фармальным зместам, то можна бачыць, што і ў першым, і ў другім выпадку ў адрас Кунцэвіча як бы выказваюцца абвінавачанні за перавышэнне рэлігійных паўнамоцтваў, прыцясненне, здзек над людзьмі, гвалтоўнае насаджэнне сярод беларускага насельніцтва веры каталіцкай. Можа нават скласціся ўражанне, што і Сапега, і Касінскі праяўляюць пэўную заклапочанасць і ўвагу да лёсу тысяч беларусаў. Яно так, праяўляюць. Але не ў сэнсе абароны іх інтарэсаў, іх жыцця і веры. А ў тым, каб уся палітыка акаталічвання вялася не з пазіцыі гвалту, грубай сілы, а метадамі болыи вытанчанымі, псіхалагічнымі, маральнымі. Патаемны сэнс «дыпламатыі» Сапегі У. Караткевіч раскрывае ў трэцяй дзеі сваёй «Хронікі», калі вялікавяльможны канцлер прыехаў вяршыць суд у Віцебску над забойцамі Кунцэвіча. Што датычыць заўвагі духоўніка Касінскага, то, на наш погляд, яна мае вельмі добра прыхаваны падтэкст. Чаму Касінскі не выказаўся такім чынам да сустрэ-чы Кунцэвіча з дэпутацыяй віцяблян? Не мог ён уявіць, што арцыбіскуп Кунцэвіч можа даць, а потым стрымаць сваё слова, што ён не кране ўдзельнікаў сустрэчы ў сваім палацы. А калі гэта адбылося і завадатары смуты былі адпушчаны, езуіт Касінскі (ён добра разумеў, што менавіта ад гэтых разумных і мужных людзей можна чакаць вялікіх 138 бед) вырашыў псіхалагічна «завесці» Кунцэвіча, «націснуць» на эмацыянальны бок справы, выкарыстаўшы індывідуальныя, эгаістычныя якасці арцыбіскупа: маўляў, у сваім палацы ты вольны дзейнічаць як хочаш, а ў Віцебску уніяцкую справу будзеш весці так, як таго патрабуе Ватыкан. Сцэна сустрэчы ў арцыбіскупскім палацы адыгрывае ў творы У. Караткевіча вельмі значную ролю. Яна пераканаўча раскрывав працэс палярызацыі сіл напярэдадні віцебскага паўстання 1623 года. Як сведчаць падзеі, яго можна было б прадухіліць, калі б езуіты прыслухаліся да голасу народа, пайшлі на некаторыя ўступкі ў насаджэнні уніяцтва. Але так не адбылося. Лозунг Кунцэвіча «Або падпарадкоўвайся, або смярдзі ў гнаі, як тое падла» выкрывае сутнасць езуіцкай палітыкі на Беларусі. Асабліва калі ўлічыць, што магнацтва, апрача нямногіх, здрадзіла простаму народу, пера-кінулася на бок уніятаў. «Яны цяпер,— выказваецца Сцяпан Пасіёра,— па-чужынску цвэнкаюць, усе гэтыя тышкевічы, агінскія, валовічы, сангушкі, са-пегі, браніцкія, аскеркі, храбтовічы і іншыя, імя іх — легіён. Ім ужо мова Кірылы з Турава, Скарыны і Цяпінскага — грубая, як калі ў жываце бур-чыць. Псы. Ледзь не адны мы засталіся, мы, просты народ...» (VIII, кн. 1, 123). Дыялектыка адносін Кунцэвіча і яго паплечнікаў да гэтага вось простага народа адназначная: няма месца для «так і так», ёсць толькі «або — або». Ясна, што з такой пазіцыяй шлях, магчымасці да кампрамісаў адрэзаны. Ёсць толькі адна даро-га — да яшчэ большай канфрантацыі, яшчэ боль-шага размежавання сіл. Паверыўшы ва ўсёдазволенасць, Кунцэвіч і яго памагатыя не грэбуюць нічым: спрабуюць сілай разагнаць віцяблян, якія сабраліся каля праваслаў- 139 най царквы-шалаша ў Задзвінні, потым спальва- юць гэту царкву. Хапаюць і кідаюць у кухаварню для катаванняў папа Ілю, нарэшце сам Кунцэвіч вырашае сілай выдаць замуж за свайго падручна- га Палікара вольную гараджанку Багусю, дзяў- чыну, якую кахаюць Ропат і Вольха. Дарэчы, сцэна размовы арцыбіскупа Кунцэвіча з Багусяй адна з самых напружаных у творы. Для Кунцэвіча і тут галоўнае — дэманстрацыя сілы. Сказана ім — значыць, так і будзе. А пажаданні Багусі, яе довады і разважанні — гэта ўсё для «святога айца» хімера і абраза. Лагічнасць і праў- дзівасць выказаных ёю меркаванняў яшчэ больш раз’юшыла арцыбіскупа. Ен аддае загад «агнём і мячом» вынішчыць усё, што працівіцца каталіцкай царкве, а Багусю кінуць у падзямелле да катаў. Але і гэта не зламіла вольную гараджанку, не спа- кусілася яна на абяцаныя Кунцэвічам багацце і райскае жыццё. Урэшце раздзеліць яна свой лёс з тым, каго кахае — з паэтам Вольхам. Яна будзе по- бач з ім у самыя вырашальныя і самыя трагічныя моманты паўстання. I тады, калі Вольха, выконваю- чы волю народа, расправіцца з Кунцэвічам, і тады, калі будзе абвешчаны смяротны прысуд ім самім, як забойцам арцыбіскупа. Па загаду Палікара яны будуць замураваныя жывымі. У вобразе Багусі Данель — гэта бадай што адзін з самых цікавых вобразаў жанчын-змагарак у беларускай гістарычнай драматургіі — знітаваны ў адно і ўменне пастаяць за жаночую годнасць, і вернасць каханню, якое не вымяраецца багаццем і прымусам, і вялікае пачуццё прыналежнасці да свайго народа, вера ў справядлівасць і правіль- насць абранага ім шляху барацьбы з езуітамі. Ідзе назапашванне сіл і ў лагеры гараджан. На дапамогу ім прыходзяць людзі з Оршы, Полацка, Вільні і «шляхецкія падданыя» — сяляне з бліжэй- шых да Віцебска вёсак — прыгнёт каталіцкі паў- сюль жорсткі і нясцерпны. Невялікая сцэна з трэ- цяй карціны «Званоў Віцебска», калі ўсе разам — віцябляне, аршанцы, вільняне, палачане — прыма- юць канчатковае рашэнне аб выступленні супраць Кунцэвіча. «П а с і ё р а. Людзі некалі слаўнага места Віцебскага! Бедныя! У шалашы загнаныя, у норы, як зверы! Думаеце, адны вы так? Вось з’явіліся з за- гонамі людзі. Пятро Васільевіч, палачанін, з сынам Васілем, Ладысь — аршанец, Васіль — магілевец, ды Авянір, а прасцей Вінусь — вільнянін. Прыйшлі раіцца, як далей быць, як жыць, як дыхаць. Палачанін. Наконт нас і казаць няма чаго. Усе ведаюць, як ён нас прыціснуў. Ведаючы, якія беды нас чакаюць, проста хоць дзяцей не раджай... Аршанец. У нас за тое, што мы яго тапіць хацелі, усе грамадскія лазні на Дняпры зачыніў перад праваслаўным вялікаднем. I ў каго сваёй не было — тыя да суседзяў хадзілі і набіваліся, як са- лоная рыба ў бочку... Вільнянін. Вільня кіпіць. Вялікая грамада. У замках і па слабодах і дамах шляхецкіх хоча паўторна бунтавацца... П а с і ё р а. Ад Вільні да Магілёва куюць лю- дзей у жалезы, кідаюць у цямніцы. Людзі ў Бары- саглебскім манастыры адзінаццаць дзён трывалі асаду. Толькі полацкая замкавая варта агнём іх узяла» (VIII, кн. 1, 122—123). I раптам Вольха (той самы паэт, які яшчэ не змог вызначыць сваю лінію паводзін): «Мы, мя- шчане, у законе выраслі, звыклі паважаць закон. Мо напішам каралю ды пацерпім крыху яшчэ...» (VIII, кн. 1, 123). Воклічы абурэння, крык, нездаровы гул у на- тоўпе выклікалі гэтыя словы Вольхі. А самыя не- цярплівыя, як, напрыклад, Ропат, нават гатовы на- кінуцца на паэта са зброяй у руках: «Не пойдзеш — галаву развалю. До цярпець! Воўк перарэжа ўвесь статак...» (VIII, кн. I, 124). Эмацыянальная напружанасць, высокі напал людскіх страсцей: «За што змагацца?» I раптам спакойныя, разважлівыя словы папа Ілі: «Не толь- кі вера. Праўдзівей, не столькі вера. Справа на тое пайшла, ці быць, ці заставацца нам у вякі вякоў — і давеку — тым, чым мы ёсць. (Выдзелена аўта- рам.— А. Р.). I пра гэта вы і думайце перш за ўсё» (VIII, кн. 1, 126). Выдзеленыя словы — не проста эмацыянальны ўсплеск аднаго з герояў хронікі. Гэта, на наш по- гляд, лейтматыў і «Званоў Віцебска» і, наогул, усіх твораў У. Караткевіча, прысвечаных змаганню бе- ларусаў супраць усякага прыгнёту — сацыяльнага, нацыянальнага, рэлігійнага. Так, не толькі за пра- васлаўную веру, не за лепшага арцыбіскупа змага- ліся віцебскія паўстанцы ў 1623 годзе, як не толькі супраць арандатараў і дрэннай адміністрацыі Кры- чаўскага староства былі скіраваны сялянскія хва- ляванні на Магілёўшчыне ў 1743—1744 гадах, ад- люстраваныя ў трагедыі «Маці ўрагану». Праўда, калі разглядаць кожнае хваляванне, выступление, паўстанне беларусаў супраць прыгнятальнікаў як асобны, не звязаны з іншымі, выключны эпізод, та- ды будуць прыклады з воляй адной вёскі ці аднаго невялікага рэгіёна, з добрым панам і добрым царом. Але ж, зыходзячы з навуковай метадалогіі ана- лізу гісторыі, мы павінны бачыць не толькі асоб- ныя эпізоды і падзеі, якія хай і атрымалі рэзананс у гісторыі народа, а імкнуцца ахапіць увесь працэс у цэласнасці і непарыўнасці, бачыць не толькі адно звяно, а ўвесь ланцуг гістарычных падзей, асоб, катаклізмаў, змены ў якім вызначаюцца агульна- чалавечымі законамі грамадскага развіцця. I тады зусім лагічна ў адзін рад выстройваюц- ца Пасіёра і поп Іля са «Званоў Віцебска», Вашчы- ла і Васіль Ведер з «Маці ўрагану», Юзэфа Яневіч і Кастусь Каліноўскі з «Кастуся Каліноўскага», Ча- ховіч і Янка Луцэвіч з «Калыскі чатырох чараў- ніц». Можна, канечне, засяродзідь увагу на тым, што кіраўнікі народных выступленняў (і ў «Званах Віцебска», і ў «Маці ўрагану», ды і ў пэўным сэнсе ў «Кастусю Каліноўскім») часта інтуітыўна вызна- чаюць сродкі і формы барацьбы з прыгнятальніка- мі, не могуць пераканаўча для людзей выснаваць матывы і задачы паўстання; шмат выпадкаў, калі ў барацьбе верх бяруць эмоцыі, а не цвярозы раз- лік і розум. Так, у шматвекавой, крывавай бараць¬бе з прыгнётам было ўсё — і памылкі, і расчара- ванні, і здрада. Але галоўнае, вызначальнае мы павінны бачыць не ў гэтым. Галоўнае, што людзі, якія станавіліся на чале таго ці іншага руху, сваёй мэтай (можа, і не заўсёды акрэсленай рэльефна так, як нам бы цяпер таго хацелася) бачылі волю, волю беларусаў, волю палякаў, усіх іншых людзей, якія штодзённа адчувалі жорсткасць сацыяльнага, нацыянальнага, духоўнага прыгнёту. Часцей за ўсё яны ведалі, які лёс чакаў іх у канцы змагання. Тым не менш, нават сваю смерць, сваю пагібель яны хацелі ператварыць, вобразна кажучы, у своеасаблівы каталізатар, які не даў бы згаснуць у народзе знічцы надзеі на волю, марам пра шчаслівую будучыню. Такая ўпэўненасць і ад- данасць абранай справе, неадольная вера ўсілы на¬родный надавала ім мужнасць і трываласць у ба-рацьбе, што яшчэ больш раздражняла прыгняталь- нікаў. Нібы навыперадкі адзін перад адным, яны пачыналі шукаць самый вытанчаныя, адмысловыя метады расправы над «вінаватымі», запалохвання, прыніжэння чалавечай і нацыянальнай годнасці. Слуга езуіта Кунцэвіча Палікар Абрагімовіч, ка- раючы ўдзельнікаў віцебскага паўстання, напрык- лад, загадвае жывымі замураваць яго актыўных ўдзельнікаў Вольху і Багусю («Званы Віцебска»), князь Радзівіл, упіваючыся сваёй уладай, вырашае кіраўнікоў Крычаўскага паўстання Івана Карпача, Васіля Ветра, Лаўрэна Каўбасу і Васку Ветра за- шыць у мядзведжыя шкуры і разарваць сабакамі на галоўнай плошчы Крычава. Але далей за ўсіх пайшоў «вешальнік» Мураўёў. Ён устройвае ган- даль, прапануе Кастусю Каліноўскаму захаваць жыццё, адмяніць смяротны прысуд, калі той адмо- віцда ад сваіх ідэй і поглядаў, стане ў рады «па- борнікаў парадку і магутнасці айчыны». «Жыццё або ідэя» — такі вось, зневажальны для чалавечай годнасці, гандаль... Зневажаецца не толькі асабістая годнасць лю- дзей. Імкненне прыгнятальнікаў накіравана на тое, каб знішчыць усё (і духоўнае, і матэрыяльнае), што садзейнічае іх еднасці, чэсці і нацыянальнай годнасці. У «Званах Віцебска» У. Караткевіч па¬дав нам унікальны прыклад такой расправы: «Палікар. ...Перш чым зляціць твая галава, яна ўбачыць, як будуць караць ганьбаю і смерцю званы. Яны ж крычалі тваім голасам? Ну вось, быць нямымі і ім, і табе... (Янку Гужнішчаву — званару.— А. Р.) Кат з падручнымі падступаюць да вечавога зво¬на. У падручных — бізуны, у ката — жароўня, і ў ёй клешчы. ...Але раней убачыш, як мы заторкнем глотку твайму гарладзёру. Як адхвошчам яго гнойнымі бізунамі. Як вырвем язык. Падручныя пачынаюць наводмаш хвастаць звон бізунамі... Кат дачырвана разжаранымі клешчамі вырывав звону язык... 3 в а н а р. Вы яго мацней, мацней. Гэх, не ўмее- це. Ану — я. (Выдраў бізун з рук падручных і — пад абураны ўздых натоўпу — аперазаў звон, які рантам адказаў трывожным гулкім уздыхам. I яшчэ. Яшчэ.) Бачыш, ён крычыць, толькі калі б’юць свае. (Кінуў бізун Палікару, які машыналь- на падхапіў яго.) Бачыш, калі трэба, мы крычым і без языка... С а п е г а. Хто прыдумаў камедыю з хвастан- нем звона? К о р в і н. Дарафей і... гэты... Касінскі. Духоў- нік» (VIII, кн. 1, 150, 151). Так, для вялікага канцлера Сапегі, які па зага- ду папы рымскага Урбана прыехаў чыніць суд у мя- цежны Віцебск, пакаранне гарадскіх званоў — гэта камедыя: для нескароных у яго прызапашаны дру- гія, болып жорсткія меры расправы — шыбеніцы, катаванні, пазбаўленне горада і гараджан усіх пра- воў, што з даўніх часоў былі наданы ім польскімі каралямі. Не адмаўляе ўсяго гэтага і вытанчаны езуіт Касінскі. Але ж імкненне да волі, паводле яго разумения, павінна быць зломана не толькі стра¬хам, але — ідэйна і духоўна. Людзі павінны пера- канацца, што іх сімвал волі, іх вольналюбівыя званы, як завадатары паўстання, пакараны навечна. Так сімвалічны рытуал гібелі званоў павінен, па¬водле Касінскага, аблегчыць мэту уніятаў — пры- весці да векавой пакорнасці людзей, звярнуць віцяблян у веру каталіцкую. Жорстка распраўляўся Ватыкан са сваімі пра- ціўнікамі. Пераконваючы польскага караля Жыгі- монта III не пакідаць без пакарання жыхароў Ві- цебска, папа Урбан у сваім лісце да яго пісаў: «...Жорсткасць забойцаў не павінна заставацца беспакаранай. Там, дзе такое жорсткае зладзейства патрабуе бічоў пометы Божай, хай пракляты будзе той, хто ўстрымае меч свой ад крыві. I так, дзяр- жаўны кароль, ты не павінен устрымацца ад мяча і агню» К Зразумела, што прыняць пракляцде ад самога папы не захацелі ні кароль польскі Жыгімонт III, ні вялікі канцлер Леў Сапега. Атрымаўшы аўтары- гэтнае папскае блаславенне, Сапега з актыўным удзелам каталіцкай царквы агнём і мячом наво- дзіў парадак у горадзе над Дзвіной: «Разгледзеў- шы абвінавачванні капітула, выслухаўшы скаргі тых, што знаходзіліся побач з блажэнныя памяці біскупам, камісарскі суд вінаваціць усіх мяшчан Ві- цебска і шматлікіх з Оршы, Магілёва, Полацка і Вільні ў тым, што наводзілі на дзяржаўную здраду народ. Што склалі змову супраць уніі яшчэ ў лю-тым 1621 года. Што, не жадаючы падпасці суду, узяліся за камяні і, скінуўшы на знак змовы і мя- цяжу шапкі ў адну кучу, абразілі ў асобе войта яго каралеўскую вялікасць... Усё разрабавалі, і ўбытку ад таго 3079 зло¬тых... Напала каля тысячы чалавек, і разам з про¬стым народам бурмістры Навум Воўк, Сымон Не- ша, Сцяпан Пасіёра, і ратманы, і лаўнікі многія. Таму ўсіх іх, колькасцю да ста чалавек, асудзіць завочна на смерць, дзе б толькі ні адшукалі... (На самай справе было пакарана смерцю 120 чалавек і больш 100 пасаджана ў турму.— А. Р.) Тых жа, хто ў закаранеласці не ўцёк і каго, папаймаўшы, страж адправуем, у вязеню маючы: Навума Воўка, Сымона Нешу — бурмістраў, Яна Гужнішчава — які біў у ратушны звон... (Пераліч- 1 Цыт. паводле: Сапунов А. Витебская старина. Витебск, С. 239. ваецца больш пятнаццаці прозвішчаў.— А. Р.) Пят- ра Васільевіча, палачаніна,— пакараць смерцю — праз адсячэнне галавы на плошчы перад былой ратушай бясслаўнага места Віцебскага. Прысуд выканаць неадкладна... Маёмасць усіх канфіскаваць... Увесь Віцебск прызнаць вінаватым, Майдэборскага права і ўсіх увогуле правоў пазбавіць. Ратушу, у якой склалася змова, разбурыць... разбурыць да грунту... Зняць вечавы звон — знак прывілеяў і волі горада... Са- борную прачысценскую царкву, пры якой зроблена злачынства, зламаць, а замест яе пабудаваць для уніятаў, за кошт гараджан, новую, у болыным па- меры і велікапышнасці. I на званіцу яе павесіць звон, адліты з былых званоў, з вечавога звона і тых, якімі білі ў набат падчас мяцяжу. А на ім зра- біць надпіс, што змяшчае кароткую аповесць пра забойства» (VIII, кн. 1, 146—148). Пакаранню было падвергнута ўсё беларускае насельніцтва краіны. Усе праваслаўныя цэрквы былі перададзе- ны ў рукі уніятаў. Вось яны, дзеянні паўнамоцнага каралеўскага пасланніка, вось яны, сапраўдныя справы «асцярож- нага канцлера», які яшчэ за год да Віцебскага паў- стання так палымяна заклікаў Кунцэвіча не выка- рыстоўваць гвалтоўныя сродкі, ісці на кампраміс у сваёй міратворчай дзейнасці. Крыж Кунцэвіча, меч Сапегі зліліся ў адно, калі толькі справа дайшла да здушэння волевыяўлення віцяблян, да спробы за- хаваць сваю нацыянальную годнасць, сваю веру і звычаі. Аднак ні фізічнае вынішчэнне кіраўнікоў і ак- тыўных удзельнікаў паўстання, ні маральныя здзе- кі над горадам і гараджанамі не зламалі, не маглі зламаць іх галоўнага імкнення — імкнення да волі, да свабоднага нацыянальнага развіцця. Нескаро- насцю, глыбокай верай у сілу народа прасякнуты апошнія словы Марцыяна Ропата, засуджанага да пакарання смерцю: «...Ніякім розумам, ніякім гвал- там нельга дасягнуць таго, каб у Віцебску не было Віцебска, каб на натай зямлі не было натай зям- лі. Гэта сказаў паляк. Гэта ж гаворым сваёй смер¬цю і мы. Вам не заглушыць Віцебскага набата. Вам не заглушыць званоў натай зямлі» (VIII, кн. 1, 151). Такім вось арыгінальным, патрыятычным, глы- бока нацыянальным стаўся твор, напісаны У. Ка- раткевічам па «сацыяльным заказе». Незвычай- насць гістарычнай сітуацыі, яскравыя характары, запамінальныя вобразы — у гэтым, на наш погляд, і заключаюцца тыя адметныя характарыстыкі «Званоў Віцебска», што сталі асновай для стварэн- ня яшчэ аднаго цікавага твора, але цяпер ужо ў тэатральным мастацтве. Дзелавое супрацоўніцтва з аўтарам, улік яго заўваг і пажаданняў дазволілі рэжысёру Валерию Мазынскаму, мастаку Аляк- сандру Салаўёву, кампазітару Сяргею Картэсу ра-зам з трупай Беларускага дзяржаўнага акадэміч- нага тэатра імя Якуба Коласа знайсці пераканаль- ны сцэнічны эквівалент Караткевічавай хронікі. «Цяжка прыпомніць за апошні час,— адзначаў на сваіх старонках «Віцебскі рабочы»,— іншы спек¬такль коласаўцаў, дзе так арганічна зліліся б у ад- но «малюнак» падзей, мастацкае афармленне і му¬зыка» К Нельга не адзначыць, што творчая работа тэатра атрымала станоўчую ацэнку рэспублікан- скай і ўсесаюзнай прэсы. "Віцебскі рабочы", 25 кастрычніка 1974 г. Русецкі А. Уладзімір Караткевіч: праз гісторыю ў сучаснасць. — Мн., 1991 Уладзімір Куляшоў "Чалавек са святлом" Мы не былі блізкімі сябрамі. Я ўсяго толькі сыграў дзве ролі ў спектаклях паводле ягоных п’ес. I гэта, канечне ж, падзея болып для мяне, чым для пісьменніка. Паміж намі існавалі, увогуле кажучы, звы- чайныя ўзаемаадносіны драматурга і акцёра, пазначаныя шчырай прыязнасцю. Упершыню Уладзімір Караткевіч пераступіў парог тэатра імя Якуба Коласа ў канцы 1968 года. Стала вядома, што ў знакамітага паэта і празаіка ёсць ці то п’еса, ці то кінасцэнарый пра Кастуся Каліноўскага. Садружнасць з пісьменнікам такога рангу абяцала ўзбагаціць рэпертуар нацыянальнага тэатра вартым спектаклем. Бо яшчэ і раней выношвала- ся задума звярнуцца да інсцэнізацыі аднаго з твораў У. Караткевіча на гістарычную тэму. Праўда, намеры гэтыя ніяк не падмацоўваліся канк- рэтнымі крокамі. I вось з’явілася надзея. Мастацкае кіраўніцтва звязала- ся з Уладзімірам Сямёнавічам, і ён ахвотна прыехаў у тэатр і прачытаў калектыву сваю п’есу. На вялікі жаль, я не прысутнічаў на той чытцы — быў на кіназдым- ках. 3 п’есай пазнаёміўся пазней. Але застаў сваіх калег у стане глы- бокай узрушанасці і ад драматурги «Кастуся Каліноўскага», і ад асобы аўтара. Калі б гэтая яркая, самабытная, рамантычная п’еса неадкладна была ўключана ў рэпертуар,— які багаты творчы плён мог чакаць нас у далей- шай садружнасці! Здарылася інакш. Трагедыя пра народнае паўстанне на Беларусі і ў Літве і яго легендарнага кіраўніка Кастуся Каліноўскага была ўвасоблена на коласаўскай сцэне толькі праз дзесяць гадоў. А ў той час, нягледзячы на выключную прыхільнасць калектыву, не знайшлося рэжысёра-пастаноўшчыка, якога п’еса запаліла б. Тэма народнай прагі да волі была «не ў модзе». А спасылаліся на перагрузку п’есы дзейнымі асобамі, яе «кінематаграфічнасць», нібыта непрыдатную для тэатраль- най сцэны. Вядомы рэжысёр у прысутнасці аўтара жартаваў так: «Ролі тых, што засталіся на полі бою, магу размеркаваць хоць зараз». Маўляў, а каму ж даручыць галоўныя ролі? Уладзімір Сямёнавіч цаніў гумар, сам любіў жартаваць, таму разам з усімі шчыра пасмяяўся. А праз некалькі гадоў ён напіша ў тэатр ліст з сур’ёзным напамінкам пра сваю п’есу, гэ- так горача прынятую калісьці калектывам. Нагадае, не баючыся ўжыць сакавітыя народныя слоўкі, пра бессаромна слабыя творы, якія плывуць і плывуць на сцэну. Будзе гэта пазней. А тым часам набліжалася 1000-годзе Віцебска, і Уладзімір Караткевіч выканаў дадзенае тэатру і гораду абяцанне — на- пісаў новую п’есу да гэтай знамянальнай даты. Аднак «Званы Віцебска» не мелі нічога агульнага з патокам спекуляцыйных «дацкіх» твораў, што паланілі тэатры. Адвечная тэма народнага лёсу вырашалася глабальна і важка праз тугі вузел рэлігійных супярэчнасцей на Беларусі XVII стагод- дзя, на багатым і дакладным гістарычным фоне. Сам аўтар на першую чытку п’есы не прыехаў. «Прадаць» яе ка-лектыву (ёсць такі прафесійны тэрмін) узяў на сябе смеласць малады рэжысёр-дыпломнік Валерый Мазынскі. Гляджу на прысутных калег і разумею: запрошаны ў асноўным тыя, каго мяркуецца заняць у спектаклі. Матэрыял незвычайны, складаны, і малады рэжысёр з усяе сілы імкнецца прабіць глухую сцяну недаверу, неразумення. Я і сам спачатку іранічны, але дысцыплінаваны — слу- хаю. А наогул я не ўспрымаю п’есы на слых, як бы хто ні чытаў. Ды тут пасля першай дзеі нешта мяне ўстрывожыла, усхвалявала, забілася ў душы. У час перапынку ўсе астатнія абмяркоўвалі прачытанае разам, а мне хацелася пабыць аднаму. Маўкліва курыў убаку. Другі акт слухаў уважліва, засяроджана. Слова Караткевіча ўзбуджала і ласкала, прызыўна клікала і крывавіла, вярэдзіла душу і лячыла. Мне, рускаму чалавеку, які адчувае сябе сваім і родным сярод беларусаў, раптам адкрываліся праз Караткевічява Слова новыя, глыбінныя рысы народа, яго неардынарнай гісторыі, побыту. Гэтае радаснае адчуванне не пакідала і ў буднях рэпетыцый. Я быў нямала здзіўлены, прачытаўшы загад аб размеркаванні роляў у «Званах Віцебска»: мае прозвішча стаяла насупраць персанажаў-анты- подаў — уніяцкага арцыбіскупа Іасафата Кунцэвіча і завадатара паўстан- ня 1623 года ў Віцебску Сцяпана Пасіёры. У гэтым, як потым зразумеў, быў сэнс. Во і адзін, і другі мелі сваю пазіцыю, а мне, акцёру, трэба было спасцігаць праўду кожнага. У рэшце рэшт за мною замацавалася роля Кунцэвіча. Услед за Караткевічам я не мазаў свайго героя адзіна чорнай фарбай, як вядзецца цяпер, не выстаўляў яго банальным злодзе- ем. Яго лёс, хутчэй за ўсё,— гэта трагедыя асобы, якую не зразумеў яго народ, якая са свайго боку імкнулася даць народу раўнавагу духоўную, спакой душам, прымяняючы гвалт і разбой. П’еса была пастаўлена і мела вялікі поспех. На жаль, мушу агава- рыцца: не сярод віцяблян, да сэрцаў якіх была ў першую чаргу звернута, а чамусьці ў Маскве на гастролях. Гэты ўспамін, як ні дзіўна, вымусіў мяне акінуць позіркам прой- дзены шлях. На коласаўскай сцэне за дваццаць шэсць з паловай гадоў сыграна каля сотні роляў. Розных. Гераічных, сацьшльных, характарна- камедыйных. Аднымі задаволены, іншымі не зусім. I ўсё ж найболын вызначаюць маю чалавечую сутнасць, найбольш значныя для мяне — гэтыя дзве: Іасафат Кунцэвіч і Кастусь Каліноўскі. Спадзяюся, зрэшты, што і не толькі для мяне, а для ўсіх уважлівых маіх гледачоў. Калі я ўпершыню ўбачыў Уладзіміра Караткевіча і пазнаёміўся з ім, быў надзвычай здзіўлены, што ён такі рэальны і даступны ў бытавых зносінах. У маім жа ўяўленні ён здаваўся таямніча-загадкавым і недася- гальным. Зрэшты, маё абагаўленне пісьменніка і надалей узводзіла ней- кі шлагбаум у дачыненні да яго. Але з першых ягоных слоў гэтая сцяна імгненна рассыпалася. I ўсё ж я часам раўнаваў яго. Ну як гэта ён можа станавіцца на кароткую нагу з людзьмі яўна ардынарнымі, не вартымі яго ўвагі? Ён, відаць, разумеў маё недаўменна-балючае пытанне і цёпла- 470 хітраватай усмешкай, лёгкім прышчурам вачэй як бы казаў: «Ды нічога ““ страшнага, усё гэта не так ужо і сур’ёзна, як табе здаецца». Мне думаецца, што вясёлая іронія, уласцівая яму ад прыроды, была для яго натуральнай абаронай ад тлуму, мітусні. А ўнутры віраваў вулкан магутнага таленту, ад якога яму не было куцы падзецца. I ён утаймоўваў яго, калі заставаўся адзін. I вылівалася ўсё гэта ў адметнейшыя творы, падобных на якія ніхто не напісаў і не напіша. Ёсць у «Кастусю Каліноўскім» такая сцэна. Свентаянскія муры, акружаньш вайскоўцамі Мураўёва-вешальніка. Скрозь цемру прабіваецца агеньчык: чалавек ідзе са свечкай. Капітан, заўважыўшы агеньчык, пы- тае: «Гэй, хто са святлом?» Твар чалавека асвятляецца, і Кастусь адказвае: «Я са святлом». Чалавек са святлом — гэта і ён таксама, незабыўны Уладзімір Сямё- навіч Караткевіч. Вялікі беларус, вялікі славянін, вялікі сын Сусвету. 1990 *** Валерый Мазынскі «Я табе напісаў “Барыса Гадунова”...» Упершыню я пачуў пра Уладзіміра Караткевіча ў самым пачат- ку сямідзесятага года, калі вучыўся ў тэатральна-мастацкім інстыту- це. Першыя заняткі па сцэнічнай мове, абавязковыя і для будучых рэжысёраў, скіравалі нашу ўвагу і на беларускае прыгожае пісьмен- ства. Хоць, па сутнасці, наш тэатральны факульгэт ніколі не быў беларускамоўным, усё ж некаторыя выкладчыкі патрабавалі... Вось з гэтага і пачалося маё знаёмства з творчасцю У. Караткевіча. Яго прозу і вершы чыталі на ўроках, потым на заліках. Як цяпер усведамляеш, дык мала што тады мы адчувалі, разумелі з яго балючых радкоў. Нам трэба было яшчэ многа разоў сутыкнуцца з рэальным жыццём, каб усё тое, што ў яго словах здавалася толькі прыгожым, стала для нас балюча асабістым. Памятаю, неяк Ілья Львовіч Курган, наш выкладчык па сцэнічнай мове, паведаміў, што на заняткі павінен прыйсці Уладзімір Караткевіч. З’явіліся яны ўтрох: Віктар Тарасаў, Ілья Курган і Уладзімір Караткевіч. Усе былі па-святочнаму ўрачыстыя. Тарасаў пачаў чытаць Караткевіча. Што рабіў сам аўтар, я не памятаю: здаецца, нічога не чытаў. Неўзабаве мы развіталіся, але цікавасць да гэтага чалавека ў мяне ўзрасла, а маг- чыма, з гэтай сустрэчы яна толькі і пачалася. Памятаю, я ўзахлёб пра- глынуў яго «Чазенію». Некаторыя заўважалі, маўляў, гэта не з лепшага, але мне на душу лягло настолькі, што я, мусіць, з месяц не мог прыйсці ў сябе. Цяпер я разумею, гэта быў Караткевіч — вандроўнік далёкіх шляхоў, з шырокім чалавечым даляглядам, малады і прагны да любові. Дарэчы, гэтая Прага, мабыць, і ёсць тое галоўнае і запаветнае, што бярэ цябе ў палон. Трапіў у палон і я — у 1974 годзе, калі ўжо быў у Віцебску і шукаў сабе матэрыял для дыпломнай работы. ...Неяк Геральд Асвяцінскі, наш дырэктар, прапанаваў мне п’есу і кажа: «Пачытайце, можа, за гэта возьмецеся?» Я не ведаў яшчэ, што ў кіраўніцтва горада і тэатра была дамоўленасць аб стварэнні спектакля да 1000-годдзя Віцебска. (Сёння ў гэта верыцца з цяжкасцю, але факт застаецца фактам. Дарэчы, п’еса «Званы Віцебска» адразу была ўзята ў работу, а не ляжала ў партфелі тэатра, як сцвярджае адзін з абаронцаў беларускіх драматургаў.) I вось я трымаю таўшчэзную кнігу. Столькі ар- кушаў у п’есах было толькі ў Караткевіча — «дасведчаныя» ў тэатры лю- дзі заўсёды пішуць старонак 60, не болыи, а тут — 124! Рэжысёраў гэта страшэнна палохае. Тое самае здарылася і са мною, хоць рэжысёрам я тады яшчэ і не быў. Гэта быў мой пачатак. Мая першая сапраўдная су- стрэча з таленавітым чалавекам, успамін пра якога і сёння кранае душу. Ён шмат у чым зрабіў мяне рэжысёрам. Прачытаў я «Званы Віцебска»... Па-першае, твор мне спадабаўся ўвесь, ды толькі ад п’есы там было мала. Гэта быў... нейкі «п’есны раман». Божа! Чаго толькі там не было! Усё — і нават кінематограф! Пазней ён скажа: «Я табе напісаў «Барыса Гадунова», дык ты стаў і не прыдумвай, а не хочаш, дык ідзі...» Гэта будзе потым, а пакуль я іду да дырэктара ў складаным настроі, з раздвоенымі пачуццямі. 3 аднаго боку, страшэнна падабаецца, хочац- ца пачаць што-небудзь з ёю рабіць, а як і што, жахліва падумаць! Адно, што я выціснуў з сябе,— буду працаваць! Кажуць, тэатр можа ўсё. Гэта праўда. Але не ўсякі рэжысёр гэта «ўсё» адолее. Я не адчуваю ў сабе такой моцы, бо калі п’еса не кладзецца на маю «індывідуальнасць», рашыць яе мне вельмі цяжка. Тут быў іншы выпадак. Твор хваляваў, вабіў, спакушаў — і я пачаў прыдумваць. По¬тым усё, што было дадумана, вылецела, спектакль ішоў нармальна і без прыдумак, а пакуль у мяне з’явіліся Папа Рымскі і кароль Сігізмунд. Hi больш, ні менш. Яны і прывялі мяне да дзвярэй кватэры Караткевіча. Папярэдне пазваніў яму і дамовіўся аб спатканні — першым спатканні з «самім». Упусціў у хату, прапанаваў распрануцца, пачаў мяне карміць. Я ад- маўляўся, казаў, што сыты, аднак, пачуўшы дужа «ласкавае» слова, ху- ценька сеў да стала, стаў чакаць. Ён папытаў, якую каву я больш люблю — «па-турэцку ці па-грэчаску». Божа літасцівы! Я і па-мінску не п’ю, бо ў мяне ад яе пякота, але пра гэта гаварыць не стаў, чакаючы, што будзе далей. Мяне здзівіла, што ён зусім не пытаўся пра п’есу, пра тое, што я збіраюся з ёю рабіць. Чым больш доўжылася сустрэча, тым больш адчуваў я напружанасць атмасферы, напоўненай водарам кавы ці то па- турэцку, ці то па-грэчаску. Нарэшце ён сказаў: «Паслухай, даражэнькі, што ты там выдумваеш. Я табе напісаў...» 472 Вось той ліст: «Паважаны Валерый Яўгенавіч! Адразу па атрыманні Ватага варыянта (у якім з сім-тым згодзен, у чым і Вы пераканаецеся) напісаў быў Вам ліст, але раздумаў яго адпраў- ляць. Калі захочаце — дам прачытаць па прыездзе. Аддаў у перадрук трэці варыянт, зроблены ў Ялце і ўхвалены ўсімі кіраўнікамі семінара. Калі не памыляюся, недзе ў канцы месяца павінна быць нарада па тэатру... на якой Вы будзеце мець магчымасць выслу- хаць і пазітыўныя і негатыўныя водгукі пра маю працу. Для мяне той варыянт, які мне даслалі,— непрымальны. Папы, ка¬рал і, цытаты з «Беларусі ў эпоху феадалізму». Можаце мне верыць, што яны падабраны кампаніяй Л. Абэцэдарскага тэндэнцыйна. А я ніколі не плёўся ў хвасце ні ў яго, ні ў каго іншага. Не раю і Вам, калі хочаце быць самастойным і значным рэжысёрам. Значыць, дамовімся так. Або прымаецца мой варыянт, або я — з надзвычайным жалем — вымушаны буду адмовіцца ад супрацоўніцтва. У такім выпадку я (а і Вы таксама, за мяне) папрашу прабачэння ў гаркома, гарвыканкома і ва ўсіх тых людзей, якія так добра гаварылі са мной і якім я даў слова, што зраблю да гадавіны горада ўсё магчымае. Значыць, у маё апраўданне застанецца толькі эсэ аб горадзе ў адпавед- ным нумары «Маладосці». Так і перадайце. А на будучае я — дзеля сябе — улічу, што мне (пра другіх не кажу) супрацьпаказаны кінастудыі і тэатры. Таму што я выхаваны на павазе да аўтарскага права, да слова, да мазка, да думкі творцы, хай бы то быў пісьменнік, мастак або рэжысёр. Я ніколі не дазволіў бы сабе ўмяшацца ў Ваша рэжысёрскае бачанне рэчы. Я мог бы толькі недзе ў сяброўскай бяседзе з Вамі, мастаком або акторам спытацца: «А як Вы думаеце, а можа, лепей было б ТАК?» I не болей. Такія адносіны, па-мойму, і павін- ны быць між людзьмі ў мастацтве і проста між людзьмі. Я хачу, каб была пастаўлена МАЯ рэч. Без лабавога націску, без дурных вонкавых эфектаў. Думаю, што на гэтым полі ёсць дзе праявіць сябе і мне і Вам. Іначай не варта гарадзіць гарод. I яшчэ адна, апошняя, мая парада. На мой погляд, і Чайкоўскаму і Тасканіні хопіць на гэтай зямлі славы, калі кожны з іх праявіць на сваёй ніве, у сваёй галіне агульнай сатворчасці самастойнасць і талент. I падмяняць друг друга яны не павінны. 3 павагай да Вас Уладзімір Караткевіч». У другі раз мне давялося паспытаць яшчэ болыиай крыўды. Мала таго, што і кароль і Папа Рымскі набывалі акрэсленыя тэкставыя ха- рактарыстыкі і цікава (як мне здавалася) пабудаваныя мізансцэны,- ім знайшлася ў тэатры гатовая вопратка. Але мяне не пакідаў грозны аўтар і яго рашучая постаць. Я паспрабаваў зрабіць яшчэ адзін захад. Унутрана падрыхтаваўся да сур’ёзнай размовы і прыехаў у Мінск. Націскаю на кнопку званка... Адказалі не адразу. Уладзімір Сямёнавіч падышоў да дзвярэй і запытаў: «Хто?», а праз паўзу: «Папа і кароль засталіся?» «Засталіся»,— выціснуў я. Чую цяжкія крокі — і цішыня... Потым зноў крокі і зноў яго голас: «Валерий! Выкінь гэта! Я не хачу сварыцца з Ватыканам!» Я прамаўчаў, і зноў — крокі, і цяпер я зразумеў, што больш ён да дзвярэй не падыдзе. Мяне апанаваў мярзотны настрой: і крыўда, і адчуванне сваёй не- паўнацэннасці. I зусім мне не патрэбныя былі тыя кароль і Папа, хоць я і не ведаў, як вырашыць апошнюю сцэну, якая ўсё-ткі павісае. (Я да- гэтуль упэўнены, што там трэба было нешта рабіць.) Хацеў яшчэ раз пазваніць, але ўспомніў яго «рост», і мне захацелася тут жа апынуцца ў Віцебску, каб ні хвіліны больш не затрымлівацца ў гэтым Мінску, дзе мяне так не зразумелі... Пасля былі і рэпетыцыі, і здача спектакля. Юбілей горада, да якога рыхтавалася пастаноўка, прыспешваў нас, не даваў расслабляцца, хоць іншым разам вельмі хочацца зірнуць на створанае спакойна, без мітусні. Менавіта на апошнія прагоны я запрасіў Уладзіміра Сямёнавіча. Ён пасяліўся ў гасцініцы «Віцебск» і сказаў, што крыху адпачне, а потым, калі ўжо вельмі трэба будзе, падыдзе ў тэатр. На рэпетыцыю ён так і не прыйшоў, даўшы гэтым зразумець, што цяпер гэта не яго справа, а наша. З’явіўся Караткевіч толькі на здачу спектакля. Дарэчы, быў даволі спакойны, не адчувалася таго «мандражу», які можна заўважыць у іншых драматургаў напярэдадні прэм’еры. А гэта ж быў яго дэбют на сцэне, мой — таксама! Толькі потым я зразумеў, што ён прыехаў не толькі п’есу сваю глядзець. Ён прыехаў у тысячагадовы Віцебск, і гэта было для яго галоўным. Яго бачылі і на беразе Дзвіны, і ля муроў разбуранай царквы XII стагоддзя, і ля касцёла Святой Варвары. Ён проста хадзіў па горадзе. Павольна, няспешна, затрымліваючыся там, дзе затрымлівалася яго душа. Усе нашы абеды, вячэры з ім былі насычаны Караткевічам, яго памяццю і ў той жа час выдумкай. Іншым разам здавалася, што ўсе яго расказы — неверагодныя фантазіі. Неяк сядзім у рэстаране, і ён, круцячы ў руках лыжку, кажа: «Да рэвалюцыі на ўсіх лыжках і відэльцах гэтага станцыйнага рэстарана было выгравіравана: «Украдзена на станцыі Віцебск»... 474 Другую п’есу, «Кастусь Каліноўскі», якая на самай справе доўга ля- жала ў партфелях, мы прынялі пасля некалькіх захадаў: прасілі сёе-тое перарабіць, бо «кінематаграфічныя» адносіны аўтара да тэатра гэтага патрабавалі. Зноў пачулі аўтарскае «не!» і ў дадатак: «Рабіце што хочаце! Я табе давяраю!» Караткевіч не перапісваў і не дапісваў свае п’есы. Наконт «Барыса Гадунова» ён сапраўды не жартаваў, у ім «сядзеў» драматург, але драма- тург гэты, здавалася, драмаў. Вельмі шкада, што ён не дапрацоўваў свае творы. Думаю, што гэта магло б абудзіць у ім вялікую любоў да тэатра. Апошняя наша сустрэча адбылася ў Сімферопалі, куды Караткевіч прыехаў да нас чытаць «Маці ўрагану». Тэатр быў на летніх гастролях. Спёка! Усе мы марылі штодзень бываць на моры, але заміналі рэпеты- цыі, спектаклі,— адным словам, праца. Прыляцелі Уладзімір Сямёнавіч з жонкай Валянцінай. Уладкаваўшы іх у гасцініцу, мы хацелі пасядзець, пагаварыць, ды і п’есу карцела гля- нуць. Гэта заўсёды так бывае: неадольнае жаданне прачытаць хоць бы старонку, і ў той жа час — страх. А што, калі не... Ён быў, як заўсёды апошнім часам, стомлены і, што самае дзіўнае, не зацікаўлены прадметам далёкай вандроўкі. Hi слова аб п’есе. Размовы ўвогуле. П’есу на ноч я ўсё ж выпрасіў, бо не ўмею слухаць чытку на аў- дыторыі, не магу поўнасцю ўключыцца. Ён, праўда, адмаўляўся, кажучы, што сам будзе чытаць на трупе, дык і не трэба псаваць уражання. Але п’есу даў. Я часта ўспамінаю той няшчасны вечар і, як заўсёды, доўгую п’есу Караткевіча. Недзе каля дзвюх гадзін ночы я зразумеў, што п’есы не ўспрымаю: мучу сябе, угаворваю, перачытваю па некалькі разоў ста- ронкі. Сапсаваў сабе ноч, а назаўтра ж трэба нешта казаць самому Ула- дзіміру Сямёнавічу, шукаючы адпаведныя словы. Раніцай сабраліся ўсе акцёры, дырэктар Асвяцінскі, мастак Салаўёў. Валодзя Ганчароў, убачыўшы мяне, адразу канстатаваў: «Што, не спа- дабалася?» Я ведаю, што ў мяне, як у бяздарнага акцёра, усё відаць па твары... Усё ж з надзеяй іду ў фае, спадзеючыся, што здолею інакш ус- прыняць п’есу, пачуўшы яе яшчэ раз. Учора быў цяжкі дзень: рэпетыцыі, спектакль, сустрэчы... Чытае — слухаем. Сачу, як успрымаюць п’есу калегі. Недзе ў сярэ- дзіне першай дзеі пачалі варушыцца акцёры, паглядаюць на мяне. Імкнуся быць зацікаўленым. Не атрымліваецца! Караткевіч пры- пыняецца і пытае: «Што, не цікава?» «Не, не, чытайце!» — чуюцца галасы. Яшчэ засталася нейкая надзея ці аўтарыгэт аўтара стрымлі- вае? Але гэта ненадоўга. Чуюцца цяжкія ўздыханні... Правал?! Якое гэта цяжкае адчуванне! Аднак думка свідруе: «Чалавек чорт ведае ад- куль ехаў, кінуўшы справы, лепш бы ўжо гэта дома адбылося». Добра яшчэ, што ён Валянціне не дазволіў прысутнічаць. Можа, прадчуваў? Праз нейкі час нават пачаў патроху ўшчуваць няўважлівых слухачоў. У такія хвіліны вельмі шкада аўтара. Артысты ж як дзеці. Супакояцца на хвіліну, а потым зноў працягваецца дыялог уздыханняў і пера- глядак. Закончыўшы чытанне, склаўшы старонкі сваёй п’есы, Карат¬кевіч узняў галаву і ўсім сваім выглядам задаў пытанне: «Як?» Адказы ў такіх выпадках бываюць настолькі прымітыўныя і недарэчныя, што раздражняюць неверагодна. Бачу, што аўтар нервуецца, пачынае злаваць. I тут жа ўсё спыняе! Ну, не падабаецца, дык не падабаецца! Караткевіч ёсць Караткевіч, ён не хоча фалынывых кампліментаў. Адчуў, што кантакту не атрымалася, і сам усё спыніў. Цяжка ўзняць гала- ву, паглядзець у вочы, быццам сам я ва ўсім вінаваты. Чаму, чаму ніхто не ўспрымае матэрыял? Усе ж так чакалі! «Званы...» і «Кастусь...» атры- маліся! Ізноў з удзячнасцю ўспамінаю Караткевіча. Ён падыходзіць да мяне і кажа: «Ну што, Валерый, паедзем у Ялту, я вас рыбай пачастую!» «Якая Ялта, якая рыба, ды і дзе ён возьме яе?..» Аднак выпраўляемся. Настрой пакрысе паляпшаецца — увагу пры- цягваюць навакольныя краявіды і сам Караткевіч. Ізноў жарты, анекдо¬ты, цікавыя гісторыі, былі і байкі, якіх у яго было многа. Пад’язджаючы да Ялты, Уладзімір Сямёнавіч засвяціўся ўвесь, узрадаваўся, хоць надвор’е нас сустрэла зусім не ялцінскае: вецер наляцеў і нават ці не на дождж збіралася. Найперш ён павёў нас на кірмаш. Ялцінскі кірмаш! Колькі ён напярэдадні расказваў пра яго, ды неяк не верылася. А тут і сапраўды! Адразу захацелася ці то піць, ці то есці, а можа, і ўсё разам?! Ён ішоў наперадзе, у гэты час яго трэба было бачыць, каб адчуць асаблівае натхненне, незвычайны настрой. Як ледакол сярод натоўпу, імкнуўся наперад, выглядаючы нешта ці некага. Адно мы ведалі — шукае рыбу! Праўда, ніякай рыбы не было. Было ўсё! А рыбы не было! Я недаўменна паціснуў плячыма і глянуў яму ў вочы. «Пачакайце мяне тут, а то нас многа!» — адказаў ён на маё маўклівае пытанне і знік. Пахадзіўшы з паўгадзіны, сабраліся — яго няма. Раптам бачым, шпарка ідзе, заціскаючы пад пахай скрутак. Падышоў, сунуў яго нам і, як запраўскі дэтэктыў, паведаміў, што яму трэба назад, у яго — справы. Усё! Ён завёўся! Яшчэ ў мора, можа, паедзе. Я неяк ад яго чуў, што ён хадзіў тут з рыбакамі ў рыбу. Страшэнна хацелася есці. Распальвалі апетыт пачастункі на пры- лаўках, а тут яшчэ ў дадатак — рыбны пах са скрутка. Мы ўзмаліліся, маўляў, хопіць і гэтага, трэба ісці падсілкавацца. Ён спачатку здзівіўся, і тут жа на яго твары з’явіўся здзеклівы выраз. Мы былі для яго «чор- най масай, якая толькі і хацела жэрці». «Я павінен схадзіць да аднаго чалавека. У яго з сабой больш няма. Ідзіце ў рэстаран, які вунь там, на набярэжнай, я зараз»,— адказаў ён на нашы ўгаворы і зноў знік. Усё гэта адбылося так хутка, што мы нават не сталі абмяркоўваць яго ўчынак, а пасунуліся ў напрамку набярэжнай. Вялікай чаргі ў рэстаране не было, мы хутка ўжо сядзелі і адпачывалі. Ногі ўсё ж набіць паспелі. Чакалі яго досыць доўга. Выходзілі, глядзелі. Абед пакуль не заказ- валі. Урэшце цярпенне скончылася, мы заказалі стравы на ўсіх, толькі яму прасілі пакуль не несці. I тут я ўбачыў (каторы раз выскачыўшы на вуліцу), як ідзе наш Уладзімір Сямёнавіч. «Вышагвае» сярод ялцінскага карагоду з мехам на плячы. Ну, дальбог, мех — як з бульбай. Я ледзь стрымаўся, каб не рассмяяцца. Убег у рэстарацыю і паведаміў навіну. Выйшлі ўсе. Здзіўленню нашаму не было канца, ды толькі дзівіцца трэ¬ба было паціху, што яшчэ болын гэтае здзіўленне «распаляла»... Рыбы мы атрымалі ўсе, і самай рознай: вялікай і малой, шырокай і вузкай, ка- роткай і доўгай... Ён стаяў такі па-дзіцячы шчаслівы, як быццам зрабіў нешта вельмі важнае і вельмі патрэбнае. Так, патрэбнае. I ў першую чар- гу яму самому. Ён быў шчаслівы, калі радаваў іншых, няхай хоць чым- небудзь маленькім. Я зноў успомніў пра п’есу — не па сабе зрабілася. Пасля мы хадзілі па Ялце, ён расказваў шмат цікавага. Пілі піва. Яму гэта было забаронена, але ўсё-такі ён яго піў... Потым мы ехалі дамоў, хоць які гэта быў дом... Седзячы з ім побач у тралейбусе, стаміўшыся ўшчэнт, я захацеў сапраўды дамоў, у Віцебск. Ці, яшчэ лепш, да бацькі ў Вялікі Стахаў. Я зноў думаў пра «Маці ўрагану». Думаў і пасля. Думаю і цяпер... 1987 *** Таццяна Мархель «ПусцІце зоры ў мой пакой...» Пра Караткевіча я пачула ў Віцебскім тэатры імя Я. Коласа, дзе тады працавала. 3 ім сябравалі нашы акцёры Галіна Бальчэўская і Алесь Ла- банок. Яны расказвалі мне пра яго цудоўныя творы, і я адразу ўзялася чытаць кнігі пісьменніка. Прызнаюся шчыра, мне адкрыўся зусім новы свет. I ў тым, што маёй акцёрскай тэмай у далейшым стала народная гераіня нацыянальнага такога плана,— вельмі вялікі ўплыў спадчыны і асобы Уладзіміра Сямёнавіча. Я адчула сябе на сваім месцы: лёгка, спа- койна, упэўнена. Заўсёды працавалася на пад’ёме. Памятаю, узялі яго першую п’есу «Званы Віцебска», у якой аддюстраваны падзеі Віцебскага паўстання 1623 года. Рэжысёр Валерый Мазынскі, у ролі біскупа Іасафата Кунцэвіча — народны артыст Беларусі Уладзімір Куляшоў, Сцяпан Пасіёра — заслужаны артыст Беларусі Алесь Лабанок. Я іграла ў спектаклі «народ». Помню і цяпер, як хадзіла па сцэне ў сялянскім адзенні разам з іншымі акцёрамі, агульная атмасфера гарадской плошчы, паўстан- не... Адчуванне змагарнага духу, народнага супрацьстаяння ўціску, жорсткас- ці. Дарэчы, мы ездзілі з гэтым спектаклем у Маскву, яго добра прынялі. А потым у 1979 годзе — другая сустрэча ў нашым тэатры з Карат- кевічам-драматургам — яго трагедыя «Кастусь Каліноўскі»: Вялікі мой народ, зямля мая. Гняздо пакут, змагання і свабоды... I я зноў іграла «народ», але гэта нельга назваць звычайнай масоў- кай. У спектаклі было столькі напружанага дзеяння, так захапляў сюжэт, сама ідэя барацьбы за волю, што калі Уладзімір Куляшоў стаяў на пас- таменце, ішла музыка і ён гаварыў перадсмяротны маналог Кастуся, я заўсёды слухала яго з заміраннем. Быццам я сама перажываю тое, што і Каліноўскі. I яшчэ адзін яго зварот да сваёй каханай настолькі працінаў мяне, што я не магла пра гэта забыцца. I часта чытала яго на сустрэчах з гледачамі (хоць гэта і мужчынскі маналог): Пусціце зоры ў мой пакой шырокі! Пусці у пакой сузор’і, чалавек! Нічога не палохайся, пад сонцам Ёсць толькі ты і светлыя сузор’і. Нічога, акрамя цябе і іх. Каханне, зорка чыстая у глыбінях... Трэцяя п’еса Караткевіча — «Маці ўрагану» — пра Крычаўскае паўстанне ў нашым тэатры не ставілася, хаця і была такая спроба. А потым я прапа- навала паглядзець гэты тэкст Юрыю Марухіну, прывезла яму з Віцебска, ён прачытаў і зняў мастацкі фільм «Маці ўрагану» ў 1990 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм». Я іграла ў ім шынкарку Магду. Хаця, дарэчы, бьші ў мяне пробы і на ролю галоўнай гераіні, але ў фільме яе сыграла маскоўская акгрыса Палякова. А Магда — гэтая роля больш характарная, яна бліжэй да майго амплуа. Я была, вядома, маладзейшая, спрытнейшая, на конях, у мяне такая таратайка была!.. Здымаліся ў Смалявічах, на натурпляцоўцы. А Марухін жа — сам цудоўны аператар. Ён так удала схопліваў патрэбны кадр, каб перадаць каларыт твора Караткевіча, дзе самае важнае — адчу- ванне нацыянальнай асновы, уласнай годнасці. Так, як Уладзімір Сямёнавіч мог пісаць пра гэта і любіць сваю зямлю,— мала каму дадзена... Згадваецца яшчэ 50-годдзе пісьменніка ў Доме літаратара... Зала перапоўненая, і ён сам — сціплы, сарамлівы, нават разгублены. I, як заўсёды, казаў: «Хлопцы, харошыя мае, дзяўчаты, хлопцы...» А мы пры- везлі яму з Віцебска віншаванне — паказвалі ўрыўкі са спектакляў і ў падарунак — сякеру. На сцэне специальна прыбілі дошку, каб сякера не ўвайшла ў падлогу. I напрыканцы, калі народны артыст Беларусі Яўген Шыпіла прачытаў берасцяную грамату, адрасаваную юбіляру, усе сказалі: «Так ёсць!» — і сякеру ўваткнулі ў дошку-падлогу! Потым, за сталом, я спрабавала запець любімую песню пісьменніка «Ой, коею, мой коею...». Бо калі мы ехалі на юбілей, ішла гаворка, што я, магчыма, праспяваю. Я, канечне, чула яе раней, ведала. А тут Уладзімір Сямёнавіч кажа: «Не, вось трошкі не так». I запеў сам. Ну ўсё. Больш я ніколі не псавала гэту песню. Але вярталася да яе на здымках фільма «Маці ўрага¬ну». Была такая задума рэжысёра, каб гэтая песня прагучала. Я некалькі разоў слухала запіс у выкананні Караткевіча (яго самога, на жаль, ужо не было), а я пазнаёмілася з сястрой Наталляй Сямёнаўнай, і яна давала мне стужку. Я спрабавала вывучыць, магла нават злавіць інтанацыю, але штосьці ў мяне не йшло. Так, як рабіў гэта сам Караткевіч, у мяне не атрымлівалася. Таму гэту песню для фільма мы і не запісалі. Безумоўна, вялікі дар нашай Беларусі, што тут нарадзіўся такі сын і столькі пакінуў нам. Ад сустрэч з ім засталося адчуванне адкрытасці і абсалютнай светласці. Хаця былі ў яго і цяжкія хвіліны, і балючыя, але мы заўсёды адчувалі святло яго душы. Мне здавалася, ён быў адкрыты для ўсяго свету: як да неба, лесу, зямлі, так і да людзей. Можа, таму і цяжка яму было, што не ўмеў нідзе затуліцца, душу сваю прыкрыць. А яна была такая сонечная... Канечне, яго адсутнасць сёння вельмі адчуваецца ў нашым жыцці. Бо такія людзі, як Уладзімір Караткевіч, вядуць за сабой іншых. I ты ідзеш за імі і сам адчуваеш сябе мацнейшым. А пасля страты — неяк закрывается, успамінаеш пра сустрэчы, працу над яго творамі і разу¬меет, які вялікі ўплыў гэта рабіла на тваё жыццё. Усё здавалася іншым. Так, як ён некалі казаў: Нічога не палохайся. Пад сонцам Ёсць толькі ты і светлыя сузор’і... Цяжка так жыць, каб толькі думаць, што ёсць зоры, ты — на свеце... Але ж яно — і сапраўды так. Астатняе — мітусня... 2005 Уладзімір Караткевіч--быў, ёсць, буду!: успаміны, інтэрв'ю, эсэ ЖЗЛБ--жыццё знакамітых людзей Беларусі Мн., Мастацкая літаратура, 2005 Котович, Т. В. Сакральный центр Витебска: стенопись : монография / Т. В. Котович /Витебск : [ВГУ имени П. М. Машерова], 2017 Дзякуй вялікі за апрацоўку Сяргею Глушу (Віцебск), Ірыне Пасько (Днепр)!
|
|
|